Буряадуудай ёһо заншал

Главную ← Ёһо заншал ←
Аба эжын һургаал заабари
Булган үлгы ИнзагатамниАмар Мэндэ

Намжилма Нанзатовна

Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

Анхан сагта элинсэгүүдэй абажа ябаһан абари зан, ёһо заншал мартагдажа байна гээшэ ааб даа. Мүнөө үндэр наһатай үбгэд хүгшэд һанана байха: “Нюргаа бү үргэлэгты!”, “Эльгээ бү тэбэригты!”, “Шанаагаа бү тулагты!”, “Налайжа һуужа болохогүй, хэшэгээ гээхэт!” гэхэ мэтэ нагаса эжы абанар, үбгэн аба, хүгшэн эжынэр һургаал заабари хэлэжэ, һургажа байдаг бэлэй. Буряад-монголшуудай үхибүүдээ хүмүүжэлэй һургаал заабари тухай эрдэмтэдэй шэнжэлгэ бии гээшэ гү?
“Хэшэг” гэһэн үгэ угаа гүнзэгы удхатай, олон юумэ багтааһан үгэ байна. Энээн тухай мэдэхэеэ бэшээ һаатнай ямар һонин байхаб!


“Мүнгэн тобшо" сайтын уншагшад, аба эжынгээ һургаал тухай мэдэсэеэ олониитэ арад зондоо хубаалдыт гэжэ уряалнаб. Нагаса эжынгээ, аба эжынгээ хэлэдэгые дуулаһанаа би эндэ бэшэбэб.

Буряад-монгол хүн сагаан үнгые ехэ эльгэлдэг заншалтай. Сагаан пулаад бэлэглэдэг. Сагаан һарын шэнын нэгэндэ сагаан дэгэл үмдөөд ябахада һайн гэдэг. Айлда ороод, сагаан эдеэнһээ түрүүн ама хүрэдэг.

Аян замда ябаха хүнэй хойноһоо һүнэй дээжые үргэдэг.
Түрүүн үргэхэ хүнэй һүнэй дээжэһээ альган дээрэнь дуһаажа үгэдэг.
Замда гарахадаа, ажал, хэрэг, шухала үйлын эхиндэ заал һаа һү үргэдэг. Үһэеэ хайшалуулхадань, холо газар мордоходонь, һургуулида орохо, сэрэгтэ ошохо болоходонь, хүндэ һү уулгадаг.
Хэн нэгэн таниие хараагаа һаань, “эжымни һүн” гэжэ һанаад нэгэ аяга һү уужархихадаа, хэлэ аманай үзүүртэ диилдэхэгүйт.
Шэнэ амһарта наймааһаа худалдажа абаад, заабол һү оёортонь дуһаадаг.

Хара юумэ хүндэ бэлэглэхэдээ, дээрэһээнь сагаан юумые нэмэрилэн табижа баридаг.

Буряад-монгол хүн юһэ (9) тоое үлзытэй (жаргал асардаг) тоо гэжэ сэгнэдэг.

Буряад-монголшууд нара зүбые ехээр хүндэлдэг гуримтай. Юумые тойроходоо, нара зүб эрьежэ хурайлдаг. Холо газар ябаха болоходоо, нара зүб эрьеэд гарадаг. Нара буруу хүдэлэлгэниие сээрлэдэг байна. Гэртээ бусахадаа, нара зүб тээһээ гэртээ ерэхэ гэжэ оролдохо ёһотой.

х х х

Гар хуруугаа арбагануулан, шарбагануулан, далаганажа байгаад дуугархые сээрлэдэг. Хүн гараа хүдэлгэнгүй дуугаралдаха ёһотой. Нюур амаа багаар хүдэлгэжэ, түб түбшэн байха ушартай. Хэтэрхэй ехээр энеэжэ, нюураа уршылгахагүй. Ехэ шангаар, хашхаржа дуугархагүй. Хүнэй хэлэхэдэ, бэеэ баряад, абяагүй шагнаха. Хүниие сохихо, хүзүүдэхэгүй, хүндэ огсом шэрүүнээр хандахагүй. Хүнэй гар хүлдэ, хэрэггүй аад лэ, хүрэхэ ушарые муу ёһо гэжэ тоологдодог байһан.

Гэрэй эзэн гү, али айлшан айлда дабшалжа һуухадаа, гуталайнгаа улые айлай хоймор руу харуулдаггүй. Гуталайнгаа улые үбдэг дороо оруулдаггүй, тахим доогуураа байлган, хормойгоороо хушан һуудаг.

Аха заха хүнэй үгэ дуугархада, бага хүн һалгай гарайнгаа альган дээрэ баруун гарайнгаа альга хабсаргажа няагаад, абяа шэмээгүй шагнадаг.

Айлһаа гарахадаа, хүрдэтэй айлай хүрдые нэгэ эрьюулээд
гарадаг.Ханяахаяа һанаа һаа, хүнэй нюурһаа холо, дотороо зөөлэрүүлэн ханяадаг.

Буряад-монгол хүн хоолоо эдихэдээ, ундаяа уухадаа, абяа шэмээгүй байдаг.
Хоолоо эдихэдээ, дуугаралдаха ёһо гэжэ үгы байгаа.

х х х

Томо хүнүүдэй хөөрэлдэжэ байхада, хүүгэд холо байха гү, али ондоо айлда ошодог.

Үгышье һаа, газаа гараад байдаг. Хүүгэд томо хүнэй хажууда
Шэмээгүй байха. Арбан найма наһа хүрөөдүй хүн айлай тоонын голһоо дээшэ гарадаггүй байгаа.

Айлай томо хүүгэд дүүнэртээ захирдаг, үгэеэ дуулгадаг. Абын гү, али аба, эжын гэртээ үгы һаа, эгэшэ ахайнгаа үгэ дуулаад байха. Хүүгэдтэ хоол ундые эжынь, эгэшэнь, абгайнь хэжэ, хэмжээгээрынь үгэдэг.

Буряад хүн хүүгэдээ эрхэлүүлхэеэ ехээр сээрлэдэг. Эрхээр үдэһэн хүүгэд бухын хүзүүнһөө хүжүүн гэдэг һэн. Айлда ошоходоо, хүүгэдээ хэрэггүйдэ дахуулдаггүй.

Хүүгэдые багаһаань мал адууһые хайрладагаар һургадаг.

Газар нүхэлхэгүй, модо шулуу хүдэлгэхэгүй, үбһэ сэсэг таһалхагүй, модо мүшэр хухалхагүй гэхэ мэтэ ёһоор хүүгэдые хара багаһаань дадхаажа һургадаг.

х х х

Яһатай мяха, һайн мяха томо хүн эдидэг. Хүүгэд наһаяа гүйсэтэрөө томо хүнэй үгэһэн төөлэй залааһа, һээр эдидэг.

Томо хүн табагтай эдеэнһээ ама хүрэхэдөө, хүүгэдтэ залааһа үгэдэг заншал байха.

Буряад-монгол хүн мяхан хоолоо эдихэдээ, хамаагүй, хүндэлэн отолдоггүй.

Бариха ёһотой талаһаань баряад, ширхэг мяха нимгэ нимгэнээр зүһэжэ эдидэг.

Урдань буряад-монголшууд дабһа багаар, гол түлэб хужар хэрэглэдэг байһан. “Дабһан ерэн юһэн гэмтэй, нэгэ эрдэмтэй, хужар жаран юһэн эрдэмтэй, нэгэ гэмтэй” гэдэг үгэтэй байгаа.

Буряад-монгол хүн жэлэй зургаан һарын мяханай хорые зургаан һара сагаан эдеэгээр дарадаг. Үхэрэй мяхан шэнэ байхадаа хорон, хатаха бүреэ эм болодог.
Юушье эдижэ, уужа таарабал – эм, таараагүй болбол – хорон гэдэг һургаалитай байгаа.

Автор: