Буряад арадай эрхим хүнүүдэй нэгэн

Дамбинима Цырендашиевай «Сэмүүн саг» гэhэн ном 2012 ондо хэблэгдээ hэн. Тус номые габжа лама Гэлэг-Балбар hайшаажа, гэбгы лама Б. Раднаев шалгажа, түүхын эрдэмэй докторнууд Л.Л. Абаева, Ц.П. Ванчикова хоёр рецензи бэшэhэн юм. Энэ номой тираж 1000 экземпляраар (шэрхэг?) хэблэгдээ. Дээрэ хэлэгдэhэн ном 60х84/8 формадтай, хатуу ялагар, хүрин улаан дахатай, номой нюур гадарай тэгэндэ Сүүгэл дасанай дүрэ-зурагтай, захаарнь бадаржа байhан 108 зулатай, 355 хуудаhатай, толитой, хэрэглэгдэhэн литературатай, номой зарим хуудаhануудай доро гоё угалза соо сэсэн, мэргэн оньhон үгэнүүдтэй, hонин hургаалай хөөрөөнүүдтэй, домогуудтай. Улаан-Yдын ООО «Нова-Принтда» хэблэгдэжэ, аргагүй hайхан ном-захата боложо, арадайнгаа түүхые мүнхэлэн тодороо. Гадна номдо үгтэhэн нэрэ удхаараа, тэрэ сагайнгаа байдалые тайлбарилhан бодолоороо аргагүй таараа гэжэ ажаглахаар. Yшөө тиихэдэ автор олон хоморой, шухаг эрдэм-шэнжэлэлгын номуудые эрхимээр хэрэглээ гээд тэмдэглэе.

Буряад арадай эрхим хүнүүдэй нэгэн Д. Цырендашиев «Сэмүүн саг» гэhэн ном соогоо ХХ зуун жэлэй 20-30-аад, 40-өөд ба дайнай hүүлээрхи жэлнүүдэй агын буряадуудай ажабайдалые үнэн зүбөөр харуулна. Туд ном аргагүй ехэ баримтата материал дээрэ үндэhэлэгдэнхэй: ажабайдалай хүндэ хүшэр замые гаталhан буряад үбгэд, хүгшэдэй, үри хүүгэдэйнь хөөрөөнүүд, дурсалганууд, hанамжанууд, мэдээжэ журналистнуудай, хүдөө бэшэгшэдэй, багшанарай статьянууд, архивай дансанууд, номуудhаа цитатанууд, hонин зонтой авторай өөрөө уулзажа хөөрэлдэhэн хөөрэлдөөнүүд, буряад арадай хамалганай үеын мэдэгдээгүй түүхын үйлэ ушарнууд, дуунууд болон бусад. Энэ номой хэлэн аргагүй баян: гүнзэгы бодолоороо, уран hайхан нугалбаряараа онсо илгарна гэжэ тэмдэглэхээр. Авторай бүхы наhан соогоо номой материалые дуhал, дуhалаар суглуулhые дээрэ дурсагдаhан ном гэршэлнэ. Эндэ аргагүй олон зоной: хүүгэдhээ эхилээд, хүгшэн үбгэн болотор хүнүүдэй хуби заяан тухай хэлэгдэнэ. Д. Цырендашиев үгтэhэн наhан соогоо олон зонтой хөөрэлдэжэ, уулзажа, бодолоо саарhан дээрэ бэшэжэ, суглуулжа, бүридхүүлжэ ябаа.

Алдарта Алханын, арюухан Ага нютагай эрхим дээжэ буряад хүбүүдэй нэгэн Д. Цырендашиев «Сэмүүн саг» гэhэн ном соогоо ХХ зуун жэлэй 20-30-аад, 40-өөд ба дайнай hүүлээрхи жэлнүүдэй агын буряадуудай ажабайдалые үнэн зүбөөр харуулна. Туд ном аргагүй ехэ баримтата материал дээрэ үндэhэлэгдэнхэй: ажабайдалай хүндэ хүшэр замые гаталhан буряад үбгэд, хүгшэдэй, үри хүүгэдэйнь хөөрөөнүүд, дурсалганууд, hанамжанууд, мэдээжэ журналистнуудай, хүдөө бэшэгшэдэй, багшанарай статьянууд, архивай дансанууд, номуудhаа цитатанууд, hонин зонтой авторай өөрөө уулзажа хөөрэлдэhэн хөөрэлдөөнүүд, буряад арадай хамалганай үеын мэдэгдээгүй түүхын үйлэ ушарнууд, дуунууд болон бусад. Энэ номой хэлэн аргагүй баян: гүнзэгы бодолоороо, уран hайхан нугалбаряараа онсо илгарна гэжэ тэмдэглэхээр. Авторай бүхы наhан соогоо номой материалые дуhал, дуhалаар суглуулhые дээрэ дурсагдаhан ном гэршэлнэ. Эндэ аргагүй олон зоной: хүүгэдhээ эхилээд, хүгшэн үбгэн болотор хүнүүдэй хуби заяан тухай хэлэгдэнэ. Д. Цырендашиев үгтэhэн наhан соогоо олон зонтой хөөрэлдэжэ, уулзажа, бодолоо саарhан дээрэ бэшэжэ, суглуулжа, бүридхүүлжэ ябаа.Манай мэдэhээр, өөр дээрээ репресси үзэhэн зон энээн тухай хөөрэхэhөө, нэгэшье үгэ хэлэхэ, шэбэнэхэшье дурагүй hааб даа. Теэд автор арад зонтоёо hайханаар үгэеэ ойлголсожо, тэдэниие хөөрүүлжэ, өөртөө этигүүлжэ шадаhан мүхэшэгүй зоригтой баатар болоно.

Тиин Д. Цырендашиев «Сэмүүн саг» гэhэн номойнгоо арайл нара харахые үрдингүй бурханайнгаа орондо аялаа һэн. Теэд hүүлшынгээ үдэрнүүд болотор абамнай номоо заhалсажа, бодолоороо хубаалдажа байгаа гэжэ үхибүүдынь бэшэнэ. Тиигэжэ үри хүүгэдынь ашата абынгаа бүхы наhанайнь хэрэгые ялас гэмээр түгэсхөө гэжэ мэдүүлэе.

Хүндэтэ уншагшад, би энэ ном тухай таанадтай өөрынгөө hанамжатаяа хубаалдахадаа, авторай номойнь баримтануудта үндэhэлэн бэшэхэ гэжэ оролдооб.

Автор уншагшадтаа иигэжэ хандана: «Энээниие бэшэхэдээ, урданай юумэ магтаад, улаан хуулиие муушалхаяа hананагүйб. Иимэ хэлтэгы үзэл баримталжа болохогүй. Яажашье hаань, үнэнииень бэшэхые оролдохоб…

… Амгалан тэнюун Ага нютагайхиднай али тухай юумэ үзөө гээшэб?! Ангиин тэмсэлдэ абтажа аха дүүнэр тэмсэлдээ…Агынхиднай ямар олоор сүлүүлээб, хаалгааб, алуулааб?... Хан гэхэ копейха абангүй бүхы наhаяа колхоздо ябаhан хүгшэд, үбгэднай дууhажал байна…» (Н.6).

Туд ном эхилхэдээ, мэдээжэ Ганжарвын Гэгээн Дамбинима Данзан Норбоевой намтарай түүхэhээ зарим баримтануудые хөөрэнэ. Тиихэдээ Гэгээн багшын сэсэн үгэнүүд, үзэлнүүд мэргэнээр тудаhаниинь харуулагданхай. Гадна Гүшэг Хамба лама А. Доржиевай 1920-ёод онуудта хэлэhэн гашай үгэнүүдынь үгтэнхэй. Мүн лэ Борын Шойбоон лама «Сүүгэлэй дасанай хаагдалганаар, бурханай үнэтэй ном сударынь тэргэдэ ашаад, абаашаа, хадагалаа. Бэшэ дасанай hандархада, номууд хаягдаад, тала дайда номой хуудаhаар хушаатай, сагаалхижа байдаг hэн ха. Борын Шойбооной оролдолгоор Сүүгэлэй дасанай иимэ үнэтэй, сэнтэй ном судар тиигэжэ тараагүй, hалхии руу табигдаагүй» (Н. 22-23), - гэжэ автор дасанай харуулшанай хөөрөөгөөр баримтална. Юрын буряад хүн арадайнгаа ямар ехэ соёл болбосорол абараа гээшэб?!...

Yшөө энэ ном соо элдэб зиндаатай ламанарай сүлүүлhэн, тэдэнэй тэрьелhэн, хари гүрэнүүдээр зугадаhан тухай автор бэшэнэ. Тиин эндэ нэгэ хэды жэшээ дурдая: «Шагдарай Дугарай Шойжо Лодой лама – алташа, мүнгэшэ уран дархан байhан юм. Агын Шодон субаргын барилгые даажа барюулжа байhан үень байгаа ха. (Н. 117). Теэд субаргыень «памятник антибольшевизма» гэжэ нэрлээд, «арбан түмэн түмэр зүү зосоонь хэhэн байхаш, хожомоо түмэр баатарнууд боложо бодоод, шажаниие үмөөржэ, большевигуудые дараха гэhэн зорилготой барилга эрхилээш», - гэжэ Агын ГПУ-гэйхид hунаадаг, улаан голдонь хүрэдэг байhан ха. Теэд уран дархашан тэдэнэй доромжолго тэсэнгүй мордоошье hаань, гэртэхинииень бултынь хүйтэн нютаг руу сүлөө hэн» (Н. 116).

Эндэ ерээдүй Ивалгын Хамбын Ж. Гомбоевой хайшан гэжэ Эхэ нютагhаа ябагаар ГПУ-гэйхидhээ тэрьелээд, Красноярск ошоhон тухай автор хөөрэнэ. Гадна Долгиин гэгээниие «воронок» машинада hуулгаад, Шэтэ асаржа, сагдаанарай машинын үүдэ нээхэдэнь, «ори гансахан түбэд номhоо бэшэ юумэн байбагүй», (Н. 319). харин hүүлдэнь Долгиин Гэгээн Шэнэхээнэй дасанай шэрээтэ болонхой байhаниинь мэдээжэ.

Теэд Буряадта хэдышье дасануудай hандаржа байгаашье hаань, 1929 ондо Хитадта «Шэнэхээн сүмэ» баригдажа, Сүүгэл дасанай уншалганууд таhараагүй гэжэ автор мэдүүлнэ.

Номой автор тарниша, эмшэ, баряаша, жоодшо, балимша, уран зурааша, нарин дархаша, оёдолшо болон бусад ламанарай хэрэг үйлэ тухай уншагшадаа танилсуулхадаа, тэдэнэйнгээ үлеэгээдшье ба элдэб янзаар аргалдаг эди шэди тухайнь hонирхолтойгоор хөөрэнэ. Тиин нютагайнгаа түүхэдэ Д. Цырендашиев Гэгээн санаартануудайнгаа нэрэнүүдые хэтэдэнь мүнхэлөө. Гадна энэ ном соо дасанай ламын hургуули тухай дэлгэрэнгыгээр хэлэгдэнэ: ямар аргаар хубарагууд түбэд хэлээр номоо сээжэлдэдэг байгааб, тэдэнэй ажабайдал болон бусад тухай.

Агынхидай Амарай хамбы

1920-ёод онуудай эхиндэ Амарай хамбын алтанда агын буряадуудай хайшан гэжэ станци Невер, саашаа хойто зүг шэглэн аяар Нерюнгри, Алдан, Бодайбо хүрэтэр тэмээгээр ашаа шэрэhыень автор бэшэнэ. «…Автомобиль, трактор тухай тиихэдэ зүүдэлээшье үды саг hэн бэзэ» (Н. 68). «Амар мүрэнэй мүльhэ зулаад лэ ябаха баатай байгаабди. Унаамнай гол түлэб тэмээн байгаа. Ашаагаа Невер станциhаа абахабди. Тиигээд лэ 50-яад градусай хүйтэн соогуур галгижал мэдэхэбди даа. Тэрэ холын аянда тэмээднай эсэхэ, газар холо, хото сэлеэн хомор – ехэл бэрхэ hэн. Нерюнгри гээшыень одоол ябаа, ябаа, ялхяа талхяа хүрэхэдөө, тэмээдэймнай табгайн ула соорожо, шуhан мүр hубарюулhаар лэ арайшье хүрэбэбди…» (Н. 70).

Хүлгөөтэ Агын 1920-ёод, 30-аад онууд

1920-ёод онуудаар шэнэ засагай түлөө гүрэн соомнай хүлгөөтэй байдал тогтоо hааб даа. Илангаяа хилэдэ дүтэ оршоhон Ага нютагта сагаантан, улаантан, семёновтон, табхаевтан гээд лэ тоолохоор. Хилын саана гарашаhан семёновтон, табхаевтан, сагаантан урагша, хойшоо үдэр hүнигүй гүйлгэлдэхэ, буряадуудай үхэр малыень, морииень хулууха, буляаха, хүбүүдыень баалалтаар сэрэгтэ татаха, эхэнэрнүүдыень хулууха гэхэhээ эхилээд лэ юу барагдахаб даа…
Энэ түүхын хүлгөөндэ эрхэ бэшэ орошоhон юрын буряад хүн яаха байгаа гээшэб? Хэниинь дайсан, хэниинь хамгаалагша юм, мэдэхэ юумэн байхагүй… «Улаантанhаашье, сагаантанhаашье бэеэ абарха саг орожо ерэхэ… Иимэ хэсүү байдалда ороод байхадаа, буряадууд Манжуур, Халха-Монгол руу олоороо ошоо hэн» (Н. 102).

Теэд буряад зоной «Аха дүү монголни абарха», - гэжэ этигэhэниинь, тэдэнь муугаар угтаhан гэжэ автор бэшэнэ. Тэндэ «Бүhэтэниие сүлэхэнь», - гэжэ дуулаад лэ, буряад эрэшүүл Манжуур руу тэрьедэшэhэн ха, тиихэдэнь үлэhэн эхэнэрнүүдыень эзэгүй хүнды руу туугаа. Тэрэ газарынь «Һамган хүнды» гэжэ нэршээ… Бүhэтэнгүй үлэhэн hамгадайнь зобоhон, тулиhан гээшэнь, хонишье гаргаха эрэ хүн үгы, энэ тэрэ монголые ерүүлжэ, хонёо шулгалуулха. Хайрата буряад арадаймнай түлгэhэн, зобоhон гээшэнь аргагүй. Хойноhоо – большевигууд, урдаhаа – харшангууд (хитадтай шуhа ниилэhэн монголшууд), тэдэ ехэ хатуу зон. Ядаад лэ, hөөргөө зарим шадаhаниинь бусаhан, олонхинь алуулhан, зариманайнь яhала байржажа байтарынь, Чойбалсанай НКВД-гэй үлэhэн буряадуудые түрмэдэ хаахадаа: «Лама, буряад хоёрто hомо бү гамнагты», - гэдэг байhан ха. (Н. 103).

Д. Цырендашиев архивай дансаар баримталан, ганса Сүүгэлэй хошуунай hомонhоо зөөhэн зониие харуулхадань, иимэ байна: «1. Шэнэhэтэй Бооржын hомонhоо 373 айл (925 эрэ, 807 эмэ зон); 2. Бэлигтын hомонhоо 126 айл (261 эрэ, 246 эмэ зон); 3. Yлирэнгэ Хуандайн hомонhоо 581 айл (1483 эрэ, 1432 эмэ зон) урагшаа Манжуур зөөhэн юм» (Н. 102).

«1921 ондо Агын Намдак ноён Хүлэн Буирай аймагай дарганарта оло дахин ябажа, Шэнэхээндэ нютагжаха үнэмшэлгэ абажа, тиишэ ошоhон буряадуудаа хуулита газартай болгожо hуулгаhан Юм… (Н. 105).

Хитадта буряадуудай ан-бун түбхинөөд байтар, «1945 ондо СССР-эй сэрэг уhа мүрэнэй үерhөө, гал түймэрэй аюулhаа жэшээгүй hүртэйгөөр, гэнтэ бууhан барас шэнгеэр буужа ерэhэн Юм» (Н. 74), - гэжэ автор хэлэнэ. «Д. Сандан иигэжэ хөөрэhэн юм: «4-тэй байхадамни зониие тушаалган болоходонь, бидэ урагшаа гараабди. Дайнай hүүлээр СССР-эйхин ерэжэ, Шэнэхээнhээ 83 хүниие тушаагаа. 10 жэл хаатаргада ябааб. Тэрэ 83 зонhоо би гансаараа амиды үлөөб» (Н. 107).
«Зүблэлтэ засагайхид али нэгэ саарhаар гү, али ямаршье үндэhэгүйгөөр гэр бүлын гэртэхиниие хулааг, лама болгоод, хүүгэдые үншэрүүлэн хаяад, үгы hаа гэр бүлөөрнь ГУЛАГ-ай мэдэлэй газарнуудта этапаар эльгээхэ. «Ангин дайсадые» усадхалга түсэбэй ёhоор олон жэлэй туршада бэелүүлэгдэhэн юм. Энээнhээл зон тэрьедэхэ, бэеэ абарха гэжэ иимэ ехэ шууяан, хүлгөөн, зөөдэл болоо ха юм». (Н. 104). «Партиин ба ажалай ветеран Б.Ж. Шойбонов хөөрэхэдөө: «Би мүнөө hарада 250 хүниие тушааха эрхэтэйб», - гэжэ маяа хүлтэй, пяха хилар, хара шарайтай, НКВД-гэй ажалшан Тарбын Дагба hайрхаа hэн», - гээ бэлэй. (Н. 229). Тиихэдээ эдэ зомнай түсэбөө дүүргэжэл ябадаг байгаа хаш даа.

«1931 онhоо Агын аймагhаа 297 айл (2953 бүhэтэн, 427 эхэнэр, 14-18 наhанай залуу үе - 146, хүүгэд 145 – хамта 971 зон) сүлүүлhэн байна (Н. 226). Д. Дашанимаевагай бэшэhээр, «ганса Ага-Хангилhаа 44 зон репрессидэ ороhон байна (1932 онhоо 1945 он болотор), эдэнэй оройдоол табаниинь лэ… түрэл нютагаа бусаhан. Эдэ 44 зоной олонхиниинь буудуулhан, зариманиинь мүшхэбэриин хэhээлтэ тэсэнгүй наhа бараhан» (Н. 225).

Буряадууд Коми АССР-тэ, Эрхүүгэй, Томско областьдо, Красноярскын хизаарhаа Сагаан, Мүльhэн далай хүрэтэр, Нарымай, Воркутагай, Колымагай, Магаданай, Бодайбогой, Соловкиин болон бусад лагерьнуудта эльгээгдэhэн байна. Гадна сүлүүлэгшэдэй Агын, Шэтын, Улаан-Yдын түрмэнүүдээр зобоhыень автор баримтануудаар зураглана.

«Буряад арадай Конгрессэй гэшүүн Роман Нимаев тон зүб бэшэhэн юм: «Буряадуудые хамалган бусад арадуудые хардалгаhаа юугээр илгаатай байгааб? Панмонголизм, буржуазна национализм баримтална гэжэ буряадуудые бултыень гүрэнэй шатада хардажа, арадай эрхим хүбүүд, басагадые хамта олоорнь арестдэ абажа, сүлэлгэдэ, заралгада, буудажа аладаг байгаа». Тэдэ жэлнүүдтэ зэмэгүйгөөр хэhээгдээд, Сталинай лагерьнуудта 35 мянга гаран буряадууд зобожо байгаа, - гэжэ А.И. Солженицын «Архипелаг Гулаг» гэhэн ном соогоо бэшэhэн байдаг. (Н. 226).

«…Хюдалга энээгээр хизаарлаагүй Юм. 1937 ондо республикын дэбисхэр хэдэн хуби болгогдожо, нэгэн ниитэ арад хубаагдаhан байна. (Н. 227). «Дээрэ дурдагдаhан баримтанууд буряад арадые үндэhөөрнь үгы хэхэ ябадалай (геноцидай) үүсхэгдэhэниие тодоор гэршэлнэ. Хамалганай үедэ буряадуудые хюдалга, дайн соогуур тэдэнэй хосоролго демографиин талаар горитой нүлөө үзүүлээ. Зуун жэлэй саана буряадууд болон түркменүүдэй тоо адлирхуу байбал, мүнөө түркменүүд хэдэн миллион болонхой, харин буряадууд – хахад миллионhоо доошо болодог» (Н. 227), - гэжэ Д. Цырендашиев бэшэнэ.

«Хорюултай газарай ажаhуугша»

«1933 ондо Агын буряадуудта паспорт үгэхэдөө, «житель запретной зоны» гэжэ тамгатайгаар үгэдэг байгаа. Иимэ тамгатай хүн хотодо ажалда орожо шадахагүй, хилэдэ дүтэ байжа болохогүй, тэдээнэйдэ ондоо тээhээ хүн ерээд, байжа огто болохогүй. Хонохо, айлшалха болоо hаань, зүблэлэй зүгhөө гэнтэ бии болоhон «ангин дайсаниие Агын округой дэбидхэрhээ 24 часай болзор соо холодохо» гэhэн уялгынь абаха. Дахин баригдаа Һаань, 6 hараар түрмэдэ хааха, хэды минутын турша соо сүүдлээ болоод, приговор барюулаад, Агын 3-дахи номерой түрмэдэ сэхэ тушааха…

Дашын Дамдин Мухыдаан Болод хоёрой хуби заяан

Гадна «Сэмүүн саг» гэhэн ном соо хайшан гэжэ юрын хоёр буряад хүбүүдэй, Дашын Дамдинай Мухыдаан Болодой, Соловцын түрмэhөө тэрьелжэ, 7 жэлэй хугасаа соо Хитадай Шэнэхээн хүрэhые Б. Дугаржаповай оршуулhан статья оруулагданхай. «…Сагаан далайн эрьеhээ Онон гол хүрэтэр ябагал ябагалhаар, 1938 оной хабарай эхин hарада Ага, Бооржынгоо түрэл hайхан тала дайдадаа хүрэжэ ерэбэд. Эндээ удаан байха эрхэгүй… саашаа Шэнэхээн орохоор ябагалаа hэн». (Н. 186-187).

«1945 оной намар Дамдин НКВД-эйн комиссартай дахинаа уулзахадань, хэлэhэн гэдэг: «Таанад, аха дүү хоёр, Сагаан далайhаа 15 жэлэй саана тэрьелжэ ерээт. Ши, Дашын Дамдин, шинии дүү хүбүүн, та хоёр эндэ амиды мэндэ ерээд байнат. Тушаагдаашье hаа, тэрьелжэ ерээш. Ши эрхим эрэш! Эрхим – молодец!» - гээд, дахин тушаагаагүй, орхиhон ха»… Иимэ жэгтэй шэрхи Дашын Дамдин шэнги эрхим буряад эрэшүүлээр омогорхомоор байна даа!» (Н. 188).

Yншэрhэн хүбүүхэнэй сэдьхэлэй баяр

Тус номой баримтаар, заримдаа хүнэй үри хүүгэдыень үншэрүүлэн орхёод, эхэ эсэгыень туугаад ябашаха үзэгдэнэ. Теэд хэзээдэшье арад зон соомнай hайхан сэдьхэлтэй, арюухан hанаатай зон түүхэдэ мүр сараагаа орхёод лэ байдаг гүб даа: «Тэрэ үеhөө абымнай hанаа сэдьхэлдэнь үлэhэн хүнүүдэй нэгэн – багша Нанзадай Бальжинима, нютагаараа Ушарбайн байhан. Багша бишыхан, хонгорхон үhэтэй Баян-Дэлгэрые хөөршөөдэг, хайрладаг байhан юм гү, хэшээлдэ байтараа хүбүүе мүр дээрээ hуулгаад ябаха, тиижэ байтараа самбарай хажууда табижархихал ха. Хүндэ энхэрүүлжэ тэбэрюулээгүй үншэн хүбүүхэнэй сэдьхэлдэнь ямар hайханаар Бальжи-Нима багша hанагдадаг байгаа hэн хаб!» (Н. 252).

«Ангиин дайсад – багшанар»

Дээрэ хэлэгдэhэн ном соо автор заалгажа байhан хайрата багшанарайнгаа «ангиин дайсан» гэжэ зариманайнь тушаалгаhыень хоёр нюдөөрөө хараhанаа бэшэнэ: Д. Б. Базаржабэ, С.М. Зубов, А.А. Хилханов, Цэпэл Чернинэй, Б.Б. Базарон, Ц-Ж. Балдано болон бусад. Эдэ зоной зариманиинь hөөргөө эхэ нютагаа бусаашье hаа, «анханайнь сог зали үгы шэнгеэр харагдаа hэн» гэжэ зохёолшон тэмдэглэнэ. (Н. 237-238).

Буряад журналистнуудай түрүүшынхидэй нэгэн

Гадна энэ ном соо «совет үеын буряад журналистнуудай түрүүшынхидэй нэгэн, манай ахамад нүхэр Базар Ванчикович Ванчиков тэрэ шэрүүн хара сагта дайрагдажа, зохёохы ажалайнгаа охин дундаа ябатараа hалаа hааб даа. Иимэ муухай үе сагые гаталан гараабди. Энэ манай ябажа гараhан зам түүхэ болоно, энээниие хюhажа хаяхын аргагүй, муу hайнтайнь бултыень лэ тон зүбөөр, байhан соонь харуулха гээшэ манай уялга мүн», - гэжэ Д. Жугдуровагай статья соо бэшээтэй. (Н. 259).

«Бальжинима Долгор хоёрой хуби заяан»

Жабай Дугартан Зугаалайдаа түбхинэнхэй, hайн ажабайдалтай, хүхинэмэ ажалтай, хорёо дүүрэн үхэр малтай, адуутай, хонитой, тэмээтэй ан-бун ажаhуужа байhан айл байгаа. «Теэд гэнтэ эсэгэнь Жабай Дугар hураггүй үгы болошоо. Тэрэ сагай хүйтэн амисхаал Юм бэзэ», ( Н. 117), харин hамган 17-той басаган хоёрынь үлөө hэн. Теэд үлэhэн эдэ хоёрой ажалаа эрхилээд байтарнь, гэнтэ Долгорой эжынь үбдөөд, наhа бараа. Энэ хүндэ сагтань «Зугаалайн ноёд Долгорые хулаагуудай зэргэдэ оруулжа, «ангиин дайсан» болгожо, малыень артельдэ оруулаад, гэр соохи hэнэгтэй гэhэн хамаг зөөрииень бултыень ханзалаад, hэеы гэртэйнь буляагаад, абаад ошоо hэн.

«Зоной адаг ноён болохо гээшэнь бэелжэл байгаа hэн. Ороолоной хараалаар шэлжүүлэгдэhэн, оромой муухай дотортой, hэшхэлдээ үhэ ургуулhан, зүрхэндөө шуhа хабшаhан тэрэ сагай ноёд улаан засаг hайдай хайра гамгүйнь харатай. Yншэршэhэн 20-той ганса басагаханиие хайрлаха, хүлисэхэ аргагүй байгаа гээшэ гү? Гүрэн хуулида ямар ехэ харша гэм зэмэ хээ юм? Бүхыень хооhолоод, өөрыень тушаагаад, орон нютагhаань сүлэжэрхихөөр?» (Н. 170).

Орохо гэргүй болоhон басаган инаглажа ябаhан Бальжинимадаа ошоо hааб даа. Уданшьегүй Долгорые олон «хулаагуудтай» хамта Красноярскын хизаарай Туруханай хүйтэн дайда руу сүлөө hэн. Тэндэхи шэрүүн хатуу байдалhаа Долгор бодхуултан, аян замай хэсүүе гаталжа (4000 км), 1932 ондо Ага нютагаа бусаа hэн. Нютагаа ерэхэдэнь, хэн Долгорые хүлеэхэб даа?! Инаг Бальжиниманиинь баhал зөөрииеэ буляалганхай, Балейн алтанай прииск руу байгаа ха. Долгор Бальжиниматаяа уулзажа, «инаг дураяа ниилүүлhэн эдэ хоёрой бүхы наhанайнь эрхим hайхан үдэрнүүд энэл hэн ха даа» (Н. 176)…

Саашань автор ном соогоо аляаhандашье муу юумэ хээгүй хоёр залуушуулай «тамын ороной ябадал» тухай хөөрэнэ… Тиин Долгор дахинаа хүйтэн лагериин хүнды эльгээгдээ hэн… Тэндэ ябахадаа, hураггүй үгы болошоhон эсэгэтэеэ басаган ойр зуура уулзаа: «Колымагай… хэдэн мянган сүлүүлhэн зон исална, буутай, шуутай, шоно шэнги аймшагтай нохойтой харуулшад. «Хаанаhаа иимэ олон гэм зэмэтэй зониие ганса энэ гүрэн сооhоо олодог Юм!» - гэжэ Долгорой гайхажа байтарнь, нэгэ танил шэнги буряад нюур харагдаба. «Ай, бурхан! Юугээ харана гээшэбиб? Нээрээ гээшэ гү? Абамни бэшэ гү? Нээрээл даа! Абань! Жабай Дугар! Яагаад эндэ байба гээшэб? Танихаар бэшэ зүдэрүү, туранхай, hүр дорьбогүйхэн, бэгзэгэрхэн, түрэhэн абань лэ!»…

Хайрата аба басаган хоёрой уулзалга!...

Абаяа Долгор бэшэ хараашьегүй, hурагынь дуулаашьегүй. Хэндэшье хоро хээгүй хүдөөгэйм буряадай хайрата үринэр оршолонто юртэмсын химараан соогуур хумхиин тооhон шэнгеэр хосорhониинь харатайл!...

«Яахадаа, ямар гэм хэhэндээ энэ элинсэгүүдни зобооб?

Эдэ сүлүүлhэн зоной зэмэнь ямар байгааб? Буряадай сэхээтэн, ламанар, шадалтай малшад, эрдэмтэн байhанайнь түлөө гү? Эгээл урагшаа hанаатай, бэрхэ, ажалша байhандань гү? »… Саг ондоо боложо, сүлүүлhэн, hураггүй ошоhон дүтынхидөө сагааруулха, тэдэнэйнгээ hүүлшын хуби тухай мэдэхэ гэhэн эрхэ хүндэ үгтөө. (Н. 247). Теэд «…сүлэлгэндэ ошоhон зонhоо бусаhануудынь үсөөхэн байха. Залуубар лэ нэгэ хэдынүүдынь тэндэhээ тэрьедэжэ ерэhэн байха. Ямаршье документ үгы, хан гэхэ хашарhагүй, үни хада үмдэhэн, таhарhан хуушан хубсаhаараа, ехэнхидээ ябагаар, шадаhаниинь поезддо шагтагалдан барин, түрэл нютаг руугаа дүтэлжэ, үнөөхи Яабланайнгаа шэлые дабахадаа, яатараа баярладаг байгааб. Дүтэлжэ ерээшье hаа, нютагтаа байрлажа hууха эрхэ эдэ баарhадта байгаагүй… Һэмээхэн, нюусаар, hүниин харанхыгаар ябагалан, түрэлхидтөө ошохо. Мэдэгдээ hаа, хүрэhэн тэрэ түрэлдөө гай тодхор татаха байгаа. (Н. 240). Олон зон «гэмынь сагааруулагданхай» гэжэ саарhа абанхай, теэд тэдэнэй «сэдьхэлэй шархые» хэн эдэгээхэ шадалтайб?...

1905 ондо Агван Доржиев бэшэhэн: «…Буряад уладай сүлэгдэхэ ба хинданда hуухань үсөөн, тиимэ хүн үгы мэтэ. Энээгээр буруу ябадалтай буряадуудай үсөөхэниинь элирнэ. Yбгэ эсэгэнэрэй шүтэжэ ябаhан шажан эрдэни хадаа hайн ябадалаар яба гэжэ hургадаг. Эсэгэ, эхэ, ахатан муу ябадалые сээрлэнэ…» (Н. 255. А. Доржиев). Иимэ hургаалтай, шажантай буряадуудые яатарынь сүлэhэн засаг гээшэб?! Гайхалтай!

Гадна энэ ном соо Ага нютагай суута, бэрхэ хүбүүд, басагад тухай хэлэгдэнэ: түрүүшын санитар Шиирабхай, гүрэнэй тэдхэмжэтэй hургуулиин интернадуудые нээhэн Чимитдоржи Дагбаин болон бусад тухай.

1941 ондо Москвада үнгэргэгдэhэн уншалга

Ивалгын Хамба байhан Ж.Гомбоевой хөөрөөгөөр, Д. Цырендашиев бэшэнэ: «… түрмэ, лагериин оёорhоо 9 ламанарые дары түргөөр Москвада асаруулаа гээшэ ха. Эдэ ламанартай Сталин өөрөө нюураараа уулзажа, иимэ асуудал табяа: «Яагаад Германиин фашис сэрэгые тогтоохо ёhотойб? Яагаа hаа, Москвагаа немецэй гарта оруулхагүй ёhотойб?» «Энэ 2 асуудалдамни ерэхэ hүни соо хэлсэжэ үзөөд, харюуень үглөөгүүр үгэхэт. Өөрөө ерэхэб», - гээ. Болзоото сагтаа тэдэ ламанар иимэ харюу үгэбэ: «Бидэ шэрүүн hалхи, шуурга буулгажа шадаха байнабди. Мүн хойшодонь ехэ хүйтэн жабар асарха шадалтайбди. Зүгөөр уншаха ном болоод бага сага гарта бариха зэбсэг хэрэгтэй. Эдэ бүгэдэ хэрэгсэл Улаан-Yдын музейн дараанда, Одигитриевскэ сүмэ соо байна ёhотой». Энэ харюу дуулаад, тэрэ доронь тон түргэнөөр ниидэдэг самолёдто нэгэ ламые hуулгаад, НКВД-гэйхид Улаан-Yдэ хото буужа ерэhэн ха. Һүниин дунда музейн ажалшадай тон шухала 2-3 хүниие асаржа, соборhоо хэрэгтэй хэрэгсэлээ абаад, тэрэ дары ерэгшэ зон Москвагаа бусаба. Ерэн сасуунь, тэрэ доронь, 9 ламанарые Москваhаа хажуу тээшэнь, хүдөө үндэр газарта гаргажа, уншалгыень бүтээлгэбэ. Энэ уншалгань ойр зуурахан саг соо, хаража байхада, тоншье ээлтэйхэнээр бүтэбэ hэн ха. Тэндэhээ эдэ зоной бусажа ябахадань, тэнгэри муудажа эхилбэ. Yдэшэлэн тээ шуурган эхилжэ, саhаар шабадажа оробо. Хүйтэн шэмэрүүн гээшэнь тусгаар hэн гээд тэрэ сагые мэдэхэ зон дурсадаг Юм.

Тэрэ 1941 оной парадай үедэ Совет гүрэнэй эгээл ехэ ноёдой хажууда Буряадай ерээдүйн Дармаа Хамба сэрэгүүдые баруулжань үдэшэлсэжэ байhан гэжэ автор бэшэнэ. Тиин Сталинай дэмжэлтээр, 1945 ондо Дээдэ Ивалгада түрүүшын дуган баригдаа hэмнай.(Н. 299-301).

Мүнөө болотороо II дэлхэйн дайнда (1941-45 онуудта) совет арадта «господин Мороз» туhалаа гэжэ бүхэдэлхэйн зон хэлсэдэг гээшэ ааб даа, харин Д. Цырендашиев бэшэхэдээ, И. Сталин нюуса «метеорологическа» зэбсэг хэрэглэhэн гэжэ тэмдэглэнэ.

Һанамжа

Д. Цырендашиев «Сэмүүн саг» гэhэн номоороо мүнөө үеын зондо олохон асуудалнуудые табина. Эдэ асуудалнуудынь буряад хүн бүхэнэй сэдьхэл зүрхые шэмшэрүүлнэ, дайрана, хайлуулна… Эгээл харамсалтайнь гэхэдэ, багахан юрын буряад хүдөө нютагуудhаа ямар олоороо, гэр бүлөөрөө «гүрэнэй гэмтэд» гэжэ хардуулhан байна гээшэб! Юрын лэ хүдөөгэй малша буряад, сэхээтэн, лама хубарагууд хайшан гэхэдээ «японой тагнуулшад», «панмонголистнууд» болошодог байhан саг гээшэб?...

Туд номой гол бодол hургуулинуудай, колледжын, дээдэ hургуулинуудай программануудта оруулагдаха зэргэтэй. Гадна эрдэмтэдтэ, аман, уран зохёол шэнжэлэгшэдтэ, түүхын, буряад хэлэнэй багшанарта ажалдань тон хэрэгтэй ном болоно. Тиимэhээ туд номые дахин хэблүүлхэ, гадна ород хэлэндэ оршуулжа, Росси, Буряад оронойнгоо үргэн олон уншагшадта хүргэхэ тон шухала.

Минии hанахада, «Сэмүүн саг» гэhэн ном соо ганса Хориин Ага 8 эсэгын буряадуудай түүхэ бэшэгдээ бэшэ, харин арадаймнай гашуудалта хуудаhануудай нэгэн болоно: хашалганда хардуулhан олон зэмэгүй зондо мүнхын хүшөө боложо үгөө. Автор энэ номоо бүтээхын тула наhан соогоо аргагүй ехэ ажал хэhэн байна гэжэ онсолон тэмдэглэхээр. Илангаяа автор өөрынгөө бэшэhэн үгэнүүдтээ аргагүй нарин, нягта гэжэ ажаглахаар, юундэб гэхэдэ фактическэ материалнуудаа архивай дансын баримтануудаар, номой цитатануудаар, хүнүүдэй хөөрөөнүүдые олон зоной хөөрөөгөөр батална.

Хориин Ага 8 эсэгын хүбүүн, эрхим хүндэтэ Д. Цырендашиев буряадуудайнгаа сагаан толбото түүхэдэ ехэ нэмэри оруулжа, аба эжынгээ хайрата нэрые хэтын хэтэдэ мүнхэлбэ. Тиин арадайнгаа алтан түүхые өөрынгөө ялас гэмэ бэлигээр маанадтаа дамжуулжа хүргэhэн «Сэмүүн саг» гэhэн номой авторта, Д. Цырендашиевта, Буряад Республикын Гүрэнэй шангай Лауреат болгохые дурадханаб.

Автор: