Соёлма Дагаева: «Түгнынгөө талые һэргээхэ хүсэлтэйб»

Түгнын тала хэр угһаа хой­шо ямаршье хүсэнэй урда толгойгоо гунхуулхагүй, дабашагүй бэрхэшээлнүүдһээ гэдэргээ сухарихагүй зориг түгэлдэр баатарнуудаараа, хурса ухаатай, холын бодол­той, арад зондоо урбашагүй дуратай хатан дангинанаараа суурхадаг байһан гэжэ мэдэ­эжэ

Илангаяа түрүүшын бу­ряад үзэглэл зохёоһон Суул­гын дасанай шэрээтэ Ринчин Номтоев, гүлмэрхэн наһандаа Хориин тайшаа Дамба-Дугар Иринчеевэй наһанай нүхэр болоһон Шойжид хатан, арад зонойнгоо зол жаргалай түлөө ами наһаяа үгэһэн Абжаа уда­ган аша туһатай хэрэгүүдээрээ түүхымнай хуудаһанда мүнхэ- лэгдэнхэй.

Харин мүнөөшье сагта нютаг нугаяа нэрлүүлэн суурхуулжа, хүн зонойнгоо түлөө оролдожо ябаһан Түгнын талын хүбүүд, басагадай олон байһаниинь һайшаалтай: “Учснабай” дарга Дарима Батуева, “Оптика Сэсэгэй” хүтэлбэрилэгшэ Сэсэг Шабакова, Сурхарбаанда оло дахин илагша Илья Санжее­вич Гармаев болон бусад. Тэдэнэй тоодо “Информ Полис” хэблэлэй байшангай дарга Соёлма Дагаева оролсоно гэхэдэ, алдуу болохогүй. Юуб гэбэл, Соёлма Баяртуевна бүлэг нүхэдтэеэ, эдэбхитэй нютага­архидтаяа суг хамта Түгнын талын ажаһуугшадай ажабайдал һайн тээшэнь хубилгаха, һүр һүлдыень үргэхэ гэһэн нангин зорилго урдаа табинхай юм. Энээн тухай манай хөөрэлдөөн.



- Соёлма Баяртуевна, мүнөө Суулгын дасан һэргээхэ тала­ар ехэ ажал ябуулагдажа бай­на, та эмхидхэлэй хороондо оронхойт. Энэ хэрэгтэ мүнгэн зөөри суглуулагдана. Тиин та­ниие гэр бүлынгөө зүгһөө ехэ мүнгэ үргөө гэжэ дуулааб...

- Гансашье би бэшэб. Эндэ олон хүн, эмхинүүд хабаадана. Жэшээнь, “Информ Полис” хэблэлэй байшан дасанда пластик сонхонуудые та­биха... Мүн Суулгаһаа, Алташаһаа, тоонто нютаг Зандинһаамни гар­балтай бэрхэ, урагшаа һанаатай хүнүүд энэ хэрэгтэ хүсэ шадалаа элсүүлэнхэй. Суулгын дасан баян түүхэтэй юм: анхан Зандинда хори буряадуудай түрүүшын дасан боло­жо мүндэлөөд, удаань шаташаһан. Тиихэдэнь тэрэниие Суулгада да­хин бодхоогоо. Совет үедэ олонхи дасангууд һандаргагдажа, манай­шье дасан хохидоһон. Мүнөө ган­сал ханануудынь үлэнхэй. Харин Зандинда дасанай һуурида субарга бүтээгдэнхэй. Тэндэ хүнүүд ошо­жо, ходо мүргэдэг.



- Мүнөө сагта олонхи хүдөө нютагууд “үншэршэнхэй” гээ­шэ ааб даа. Та нютагтаа айл­шалхадаа, хүн зоной ажа­байдал харанат. Ямар аргаар байдалыень һайжаруулхаар гээшэб? Түсэбүүд бии гү?

- Түгнын тала үрэжэлтэй хүрьһэтэй, тобир тарган мал тэ­жээ гэһэндэл, һайн бэлшээритэй. Тиимэһээ мал ажал эрхилхэдэл тааруу. Хамба лама Дамба Аюше­евшье залуушуулые дэлгүүрнүүдэй харуулшад болошоод байнхаар, нютагаа бусажа, үхэр малаа тэжэ­эгты гэжэ ходо заадаг. Энэнь тон зүб. Жэшээнь, Зандиниие абаад харахада, анхан буряад хэлэнэй, соёлой үлгы гэжэ бүхы республи­кадаа суурхадаг, тала дайдаараа тоогүй олон адуутай, үхэр малтай нилээд ехэ һуурин байһан аад, мүнөө тэндэ оройдоол арбаад үрхэтэ айл үлэшэнхэй. Һургуули хаагданхай, клуб һандаранхай, ма­газин гэжэ оройдоо үгы, автобус­шье тиишэ ошодоггүй.

Нютагаа һэргээхын тула нэн түрүүн хүн зоноо бусааха хэрэг­тэй. Жэшээнь, би гэртэхинэйнгээ буусада хамһабариин ажахы нээ­жэ, мал тэжээхэ хүсэлтэйб. Нёдон­до обоодоо ошоходоо, гэрэйнгээ хооһон һуури хараад, досоомни ёг гээ. Тиин тэрэ газараа худалдажа абааб. Мүнөө жэлдэ гэрэй һуури табижа, бага-багаар барилга эхил­хэ һанаатайб. Һайн гэр бодхоого­од, хамһабариин ажахы эмхидхээ һаамни, тэндэмни хүдэлхэ уладууд заатагүй олдохо. Гадна Зандинһаа гарбалтай бусад хүнүүдэй иимэ ажахынуудые нээжэ эхилээ һаань, нютагтамнай хүн зон олошорхо. Энэ түрүүшын алхам болоно. Са­ашадаа һургуули һударһаа за­халаад, тоонтоёо шата шатаар һэргээхэбди.

Жэшээнь, мүнөө буряад хэлэеэ һэргээе гэлдэнэбди. Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг гэртэхинэй хүүгэдтээ түрэл хэлыень үзүүлхэ гээшье һаань, 1-дэхи лицей-интернадһаа бэшэ буряад һургуули гэжэ үгы. Тиимэһээ баһал түрүүшын ал­хам болгожо, Зандинда буряад хэлэ, ёһо заншал шудалалгын шэглэлтэй хүүгэдэй зунай лагерь нээхэдэ болоно. Энэ хадаа ми­нии баһа нэгэ уялгата зорилго гээшэ. Ганса гэр бараандаа бу­ряадаараа хөөрэлдөөд, хэлэндэ һургажархихань бэрхэтэй. Юун­дэб гэхэдэ, жэнхэни буряадаараа хөөрэлдэжэ шадаха гэртэхиншье үсөөн ха юм. Энэ хэрэгтэ зандина­архиниие хабаадуулхада болохо. Тиимэһээ тэдэмнай үхибүүдтэ бу­ряад дуунуудаа зааха, арадайнгаа түүхэтэй танилсуулха, түрэл хэлэн дээрэнь дуугаргажа һургаха ар­гатай. Хотын хүүгэд хайшан гээд анхан сагта арһа элдэдэг, мал харадаг, тоһо зөөхэй буйлуулдаг байгааб гэжэ ехэ һонирхохо һэн. Үхибүүд хурьга эльбээд үзэхэ гү, али ээрсэгээр нооһо ээрэжэ тур­шаха дуратай байхал даа. Эдэ бүгэдые бэелүүлхын тула зоной байра байдал зохёохо шухала. Худаг барихаһаа эхилээд, хэхэ ажал дүүрэн. Теэд бага багааршье һаань юумэ хэжэл байхада, һүүлэй һүүлдэ хэрэг бүтэдэг ха юм.

Үшөө нэгэ һанал бодол гэхэдэ, мүнөө фермернүүдтэ тэдхэмжэ мүнгэн үгтэдэг. Зүгөөр энэ дэм­жэлгэнь ехэнхидээ хүл дээрээ гараһан, шадалтай фермернүүдтэ хараалагданхай. Иимэ байдалда бага зөөритэй, үсөөн үхэр малтай хүнүүд тоогдонгүй үлэшэнэ. Ми­нии һанахада, гурбахан үхэртэй хүнүүдтэ баһал туһаламжа үзүүлэгдэхэ ёһотой. Энэ асууда­лые шиидхэбэл, бага һууринуудые һэргээжэ боломоор. Намааршье бодоод үзэхэдэ, би хамһабариин ажахы нээхэ гэхэдээ, даб дээрээ аргагүйдэнэб. Нэгэл тугал худал­дажа абанхайб. Мүн Бато Семе­новой Хэблэлэй байшандамнай бэлэглэһэн унаган бии.

Бүхыдэнь абаад харахада, һуу- рин бүхэниие һэргээхэ ямар нэгэн арга байна. Жэшээнь, Хүсөөтэдэ хүүгэдэй сэсэрлиг нээхэ хэрэгтэй. Боом нютагта гоё һайхан нуур бии, тэндэ байгаали хамгаалгын дэ­бисхэр эмхидхэхээр. Гашей шадар Алташын-Адагай заказник байна. Аршаан булагууд, шүтэлгын газар­нууд олон. Үнэн дээрээ нютагаа һэргээхэ гэбэл, арга боломжонууд биил даа. Мухар-Шэбэрэй аймагта аяншалгашье хүгжөөхөөр: тата­арнууд, шэмээшэгүүд, буряадууд ажаһуудаг ха юм. Мэргэдэй хэрэм гэжэ байна, Табан хурган, Балтын хажууда сонгоол болон хори буря­адуудай түрүүшынхиеэ уулзаһан газар бии... Нютаг бүхэндэ юу хэ­хээр бэ гэжэ һайса шүүжэ үзэхэ хэрэгтэй.

Юундэ хүнүүд хүдөөһөө гара­жа ошоноб? Ажалгүйдэнэ ха юм. Иигээд лэ гараа дэлгээд һуугаа һаамнай, саашадаа бүри хэсүү болохо, хүдөөгэймнай зон хото ерээд лэ, мүрөө алдаха. Тэдэнэй һанал бодолые хубилгаха, малша, таряаша зониие хүндэтэй болго­хо шухала. Бодото дээрээ бэрхэ фермернүүд хотодо ажаһуудаг ол­зын хэрэг эрхилэгшэдһээшье баян байдаг.

- Танай һанал бодолнууд ехэ һайшаалтай. Зүгөөр олон­химнай ажалһаа залхуурдаг болошонхой. Мүртэй ажал олдоногүй гэжэ шалтаад, мү- нөө саг хүндэ болошоо гэжэ бэеэ үмөөрөөд лэ, нэгэшье оролдолго гаргадаггүй хүнүүд үсөөн бэшэ...

- Түүхэ хэды болоод лэ, дахин дабтагдадаг гэжэ зүб хэлсэдэг: һандаралай удаа һэргэлгэ, удаань дахин доройтолго, һэргэлгэ...

Колхоз, совхозуудай һандар- хада, бүхы таряалан газарнууднай, бэлшээринүүднай хэрэглэгдэхэеэ болижо, нэгэ талаар газарнай ама­раад абаа. Минии һанахада, мүнөө һэргэлгын саг туласа ерэнхэй. Хүн зомнайшье газар дээрээ хүдэлхэ хэрэгтэй гэжэ ойлгожо эхилээ. Би­шье хадаа Улаан-Үдэдэ ажалтай, сүлөөгүй хэбэртэй хүн аад, үхэр мал бариха дуратай, байгаалидаа, газартаа дүтэ байхаяа оролдодог болонхойб. Юундэ бидэ мал ажа­лаар амидардаг байһан элинсэг хулинсагуудай үри һадаһад аад, хаана холоһоо асарагдаһан мяха, һү хэрэглэхэ болоо юмбибди? Ти­игээдшье тэдэнэйнь сохом һайн шанартайе яажа мэдэхэбибди? Удахагүй би аша гушанартай бо­лохоб. Тэдэнээ элдэб холисогүй, бэедэ хорогүй сэбэр эдеэ хоолоор тэжээхэеэ һананаб. Намда адляар бододог зон олон гэжэ һананаб.

- Соёлма Баяртуевна, эдэ бүгэдые бэелүүлхэ зорилго урдаа табяа хадаа та зонойн­гоо түлөө һанаагаа зободог байхаһаа гадна шуран бэр­хэ, олониие хойноо дахуулха хүсэтэй хүнта.

- Сэхыень хэлэхэдэ, би шуран, түргэ мэргэн бэшэб. Багадаашье шуран бэрхэ байгаагүйб, эдэб­хи үүсхэл ехэтэй һэмби гэжэшье һанадаггүйб. Номгон даруу, аали­хан, хүлеэсэтэй, тэсэмгэй зантай байгааб. Мүнөөшье тиимэ занда­аб. Гэбэшье, ажабайдал хэзээб даа нэгэтэ шамайе урагшань даб гүүлэжэрхидэг. Жэшээнь, аалин­шье һаам, намайе 9-дэхи класста комсоргоор һунгаа.

Хүнэй нюурта сэхэ хэлэжэрхидэг зондо нэгэ бага атаархадаг һэмби. Зүгөөр мүнөө хэн нэгэндэ тиимэш- иимэш гэжэ хэлэхэеэ яарадаггүйб, ходо бэеэ барихаш, хүниие шоо үзэдэггүйб. Хэрүүл шууяанда оро­хо дурагүй хадаа дан зөөлэн зан­тайш гэжэ оло дахин хэлүүлһэнби. Теэд түргэн түүхэй байнхаар, уда­ан даамай байһаниинь дээрэ.

Минии эсэгэ Баярто Одоевич киномеханигаар, эжымни Вера Бальжинимаевна почтальоно­ор хүдэлдэг байгаа. Тэрэ үедэ 6 наһатай би эжыдээ туһалха гэжэ почтыень тараадаг һэм. Удаань гэртэхинэйнгээ Суулгын совхозой Гашейн таһагта хониндо хүдэлжэ эхилхэдэнь, хоёр дүүнэртэеэ Суул­гын интернадта байраар һурадаг болоод, амаралтын үдэрнүүдтэ гэртээ ошохо машина бэдэр­дэг байгааб. Юуб гэбэл, холын гүүртэнүүдэй хүүгэдые совхозой автобус гэр гэртэнь тарааха ёһотой аад, ехэнхидээ бидэнэй хойноһоо ерэдэггүй һэн. Тиихэдэнь 6-дахи класста һурадаг би эгэшэ хүн гэ­эшэб гэжэ, гэртэхинэйнгээ сүлөө таһалхагүйн тула Суулга соогуур ябажа, машина, трактортай зонтой хөөрэлдэжэ, гэртээ буулгуулдаг байгааб. Үнгэрхэдөө, мүнөө не­делидэ энэ хүндэ, нүгөө долоон хоногто тэрэ хүндэ хандахаб гэжэ түсэб табихаш.



- Та мүнөө республика до­тор тон мэдээжэ сониной, ехэ гэгшын хэблэлэй байшанай хүтэлбэрилэгшэт. Сэтгүүлшэ- нэй ажалда яагаад ерээбта?

- Хуби заяамни гэжэ һанагшаб. Юундэб гэхэдэ, анха түрүүн баг­шанарай институдта шалгалта ба­риха гэжэ байхадам, намайе танил талаараа орохо болонхой гэжэ худал зугаа гараа юм. Тиихэдэнь би эхэ эсэгэеэ хэлсүүлхэгүйн тула дансануудаа һөөргэнь абаад, гэр­тэхиндээшье хэлэнгүй, Эрхүү гара­шооб. Тэндэ һуража байха үедөө наһанайнгаа нүхэртэй танилса­ад, гэр бүлэ болообди. Вячеслав түрүүн дүүргээд, Улаан-Үдэдэ ажал олонгүй, “Тарбагатайская нива” сониндо хүдэлжэ эхилээ. Удаань 1992 ондо “Информ Поли­соо” нээхэдэнь, “Бурятия” сонин­до хүдэлжэ байһан би нүхэртэеэ хамтараад, сонимнай энэ болотор хүгжөө.



- Иимэ ехэ эмхи хүтэлбэ- рилхэдэ хүндэ гү?

- Бэлэн бэшэ. Зүгөөр манай Хэ­блэлэй байшанда ехэ бэрхэ, урид һанаатай, ажалаа сэгнэдэг, сэхэ сэбэр зантай, эбтэй эетэй хүнүүд хүдэлдэг һэн тула ажал хэрэгнай ехэнхидээ урагшатай байдаг. Суг хүдэлдэг нүхэдни туйлаһан амжал­та дээрээ тогтошонгүй, шэнэ арга боломжонуудые олоод лэ, тэдэ­нээ бэелүүлхэеэ оролдодог. Гадна ямаршье сагта намайе дэмжэдэг, ходо туһалжа байдаг юм. Энээн­дэнь би ехэ баяртайб.

- Хүнэй ямар абари зан тан­да тон сэнтэйб?

- Хүн бүхэниие хүндэлхэ, зон­доо туһатай байха хэрэгтэй. Энэ дүримые би гэртэхинэйнгээ жэшэ­эгээр ходо сахихаяа оролдодогби. Эхэ эсэгэмни дээдэ һургуулигүй байһаншье һаа, боро ухаагаараа нилээд хүгжэнги һэн. Тэдэ наһан соогоо хүндэ нэгэшье муу юумэ хэжэ үзөөгүй, хазагай үгэшье хэлээгүй, аргатайл һаа, хүндэ туһалхые оролдоо. Хамагые ойл­гожо, бүхые багтаажа шададаг бэлэй. Би мүнөө эхэ эсэгынгээл бу­янгаар ажаһуунаб. Нютагаа ошо­ходош, нүхэдынь намайе дулааха­наар угтадаг, ехэ дүтөөр һанадаг. Тэбэрихэ, таалаха. Тиихэдэнь эхэ эсэгыемни үгылнэ гэжэ ойлгодог­би, гэртэхинэйнгээ нэрэ һайханаар нэрлүүлжэ ябахаяа оролдодогби.

- Соёлма Баяртуевна, та эсэбэритэй, сүлөөгүй ажал­тайт, олониитын ажабайдалда эдэбхитэйгээр хабаададагта. Хаанаһаа хүсэ шадал абадаг гээшэбта?

- Наһанайнгаа нүхэрэй, үхибүү- дэйнгээ дэмжэлгэһээ. Хүн бүхэндэ гэр бүлын дүхэригһөө дулаа­хан юумэн үгы ха юм. Би хоёр хүбүүтэйб, тиихэдэ дүүнэрэймни хоёр хүбүүд бидэнтэеэ ажаһуудаг. Түрэлхид гаралхидни, түрэл ню­тагни, Байгал далаймни намда хүсэ зориг үгэдэг. Жэшээнь, Бай­гал далайн эрье дээрэ уһанайнь долгилхые хаража һуухадам, бүхы шиидхэгдээгүй асуудалнуудни ба­гахан, бирагүйхэн бэрхэшээлнүүд шэнгеэр үзэгдэдэг. Зандин тоонто­ёо ошоходоо, Түгнынгөө талаһаа хүсэ абадагби. Түрэлхидтэеэ уул­захадаа, зүрхэ сэдьхэлээрээ амар­дагби. Мүнөө абгамни Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг. Айлшалжа ошохо­доо, таһалһан талхатай шүлыень яаралгүйхэн амтархан уужа бай­хадаа, эхэ эсэгэ тухайм, балшар наһан тухайм хөөрөөнүүдыень шагнаха дуратайб. Эжы абашни тиимэ байгаа, ши багадаа иигэ­жэ хэлэдэг байгааш гэжэ нэгэл хөөрөөнэй ходо дабтагдадагшье һаань, ехэ дуратайгаар шагнажа, зүрхэ сэдьхэлшни тэниидэг. Хэрбээ удаан сагта нютагаа ошоогүй һаа, намда муу байдаг.

- Соёлма Баяртуевна, һайн даа. Нютагаа һэргээхэ гэһэн нангин хэрэгтэтнай ам­жалта хүсэнэбди.

Источник: ИД "Буряад Унэн"

Автор: