"Абай Гэсэр" - буряад арадай эрдэни зэндэмэни!

1995 оной августын 1-2-то Дээдэ Онгостойдо буряад арадай эрдэни  зэндэмэни “Абай Гэсэр” баатарлиг үльгэрэй аман үгөөр түүрээгдэжэ эхилһээр 1000 жэлэй ойн баяр болоо һэн. Мянган жэлдэ нэгэ дахин болоһон баяр наадан ямар гайхамшаг гоёор болоо гээшэб! Хүхэ номин үнгэтэй Гэсэрэй туг улад зоной зүрхэ сэдьхэлдэ баяр баясхалан асаран, һүр һүлдэ бадаруулан тэнгэридэ намилзажа байгаа  бэлэй.

Буряад арадай дуу дуулагшадай эрхимые шэлээн, эрын гурбан наадан: һур харбалга, мори урилдаан, бүхэ барилдаан, дүүргэлтэ дээрэ самоледууд гоёор ниидэлгые тэнгэридэ харуулжа хүн зониие гайхуулаа бэлэй. Бүхэ барилдаанай мүрысөөндэ бултые диилэһэн бүхэ Мунко Мункожаргалов машина шанда хүртөөд, Мүнко өөрөө машина дээрээ зогсонхой, зон олондо даллан баяр хүргэжэ,  стадиониие тойрон гүйлгэхэдэнь, бүгэдэ хүн зон хүл дээрээ бодоод тэрэниие ёһолон хүндэлжэ, амаршалгын үгэнүүдые хашхаралдажа, бахархан баярлажа байгаа һэн.

Хүн түрэлтэнэй түүхэдэ “Илиада”, “Одиссея”, грегүүдэй троян дайн тухай домогуудай хажууда эрдэмтэдтэ адлил дээгүүр сэгнэгдэдэг буряад арадаймнай “Абай Гэсэр” баатарлиг үльгэр байнал! “Абай Гэсэр” арадаймнай оюун бодолой дээжэ зохёол байха зуураа, үеһөө үедэ дамжуулагдан ерэһэн эрдэни зэндэмэнимнай болоно. Буряад-монголшуудай соёлой, түүхын хүгжэлтэдэ тэрэ агууехэ удха түгэлдэр һуури эзэлнэ.

Энэ үльгэр соо эртэ урдын хүн зоной байра байдал, тэдэнэй юун тухай шэбшэжэ, юун тухай бодолгото боложо ябаһан тухай, эхэ орондоо дуратай, эхэ ороноо, түрэл арад зоноо хамгаалха хүсэл зоригтой ябаһан баатарнууд тухай, мүн оршон тойронхи байгаали гэхэ мэтэ олон һонин юумэн тухай, магтаалнууд, үреэлнүүд, юушье оложо уншажа хужарламаар байдаг.

Хатан гэгшэ голдоо,
Хара далайнгаа захада,
Мөөрэн гэгшэ голдоо,
Мүнхэ далайнгаа эрьедэ,
Гурбан һайхан хатандаа
Гурбан һайхан аалинуудые
Барижа үгэхэ болобоб!-гэжэ
Хэлэн хүүнэн байхадань,
Тииһэн яаһан бэеэрээ
Абай Гэсэр хүбүүн:
“Тэнгэриин наран һайхан гү?
Түмэн-Жаргалан һайхан гү?
Огторгойн наран һайхан гү?
Урмай-Гоохон һайхан гү?
Алтан наран һайхан гү?
Алмай-Мэргэн һайхан гү?” - гэжэ
Дуулаа гэһэниинь тэрэ лэ.

Ямар ирагуу гоё үгэнүүд гээшэб, ямар баян хэлэн гээшэб! Буряад хэлэнэй баялиг энэ үльгэр соо байна бшуу! Эсэгэһээ хүбүүндэ, үльгэршэнһөө үльгэршэндэ, аманһаа аманда дамжа дамжаһаар ерэһэн эхэ буряад хэлэмнай! Сэсэн мэргэн элинсэг эсэгэнэрэйнгээ заяаһан “Абай Гэсэр”  үльгэрэй анханай жэнхэни эхэ хэблигынь хэблэхэ ( засаг түрэдэ таарамжагүй үгэ хүүр хоригдодог, хаһагдадаг саг байһыень һанана бэзэт),  түхэл хэлбэреэрээ ондо ондоо янзын хэблэгдээгүй үльгэрнүүдые  хэблэхэ, шэнжэлхэ саг ерээ бэшэ гү?!  Буряадай эрдэмэй түбтэ хэблэгдээгүй 20-ёод ондо ондоо маяг хэлбэритэй “Абай Гэсэр” үльгэрэй эхэ бэшэг хадагаламжада байна. Арадай аман үгын гүн далай мэтэ агууехэ баялигтай буряад арад зон байнабди!

“АБАЙ ГЭСЭР” ҮЛЬГЭРЭЙ 1000 ЖЭЛЭЙ ОЙН БАЯРАЙ ЭХИ ТАБИЛГА

Эрдэмтэд А.И.Уланов, Н.О.Шаракшинова, С.Ш.Чагдуров, М.П.Хомонов, уран зохёолшод Ц-Ж.А.Жимбиев, Б.С.Дугаров, В.Г.Митыпов, Ш-Н.Цыденжапов, ВАРК-ын президент Д.Д.Дугаров, вице-президент Б.Д.Баяртуев  болон үргэн олониитэ ниигэм  1989 ондо суглаа татажа,  «Абай Гэсэр» баатарлиг үльгэрэй 1000 жэлэй ойн баярта зорюулжа “Гэсэр” баатарлиг үльгэр – Түб Азиин арадуудай эрдэни зэндэмэни” (“Эпос “Гэсэр” – сокровище народов Центральной Азии”) уласхоорондын фестиваль бүтээхэ тухай шиидхэбэри абаа һэн. Буряад Уласай олониитын энэ уряалые засаг түрэ дэмжэжэ,  1990 оной ноябриин 15-да Буряад Республикын Верховно Соведэй Түрүүлэгшэ Сергей Булдаев уласхоорондын фестиваль 1991-1995 онуудта зохёон байгуулха тухай Тогтоол доро гараа табиһан байна.  Тэрэ сагта нэрэ хүндэтэй, хүсэн түгэлдэр байһан ВАРК эблэлэй президент Дашанима Дугаров, президентын орлогшо Бата Баяртуев, Буряадай уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Баир Дугаров гэгшэдэй ударидалга доро энэ фестиваль үргэн дэлисэтэйгээр бүтээгдэһэн юм.

Фестиваль эхилхэдээ, Эрхүү можын Нүхэдэй аймагай Хадаахан нютагһаа эхилһэн юм. Үльгэршэн Пеохон Петров Хадаахан нютагта 1866 ондо  түрэһэн байгаа. Тэрэ арадай аман зохёол, баатарлиг үльгэр, туужануудые уянгатуулан түүрээдэг гэжэ хаа хаанагүй алдар суутай байһан. “Гэсэр” эпос юһэн һалаатай. Үльгэршэн һүниин сагта үльгэр түүрээдэг байгаа.   “Абай Гэсэр” үльгэрэй нэгэ һалаа нэгэ һүни түүрээдэг байгаа. Үльгэршэн Пеохон Петров хэдэн мянгаад мүрнүүдые сээжээр мэдэдэг, үшөө хүнүүдэй   уяртар үльгэрөө түүрээдэг байһаниинь ямар гайхамшаг гээшэб!  Үльгэршэн “Адуушан” колхоздо малшанаар ажалладаг байһан. 1943 ондо наһанһаа нүгшэһэн байгаа. Эрдэмтэд үльгэршэнһөө 13 томо үльгэр, 10-12 мянган мүртэй туужануудые, олон онтохонуудые бэшэжэ абаһан юм.

Агууехэ үльгэршэн Пеохон Петровой түрэһэн нютаг Хадааханда 1992 оной зунай эхин һарын үглөөгүүр Ангара мүрэнэй зүүн эрьеын зүлгэ ногоон газар дээрэ найман ханатай буряад гэр барижа табигдаба. Шэнэхэн модоной үнэрөөр хангалтаһан гэрэй урдахана сэргэ бодхоогдоо бэлэй. Үндэһэн буряад хубсаһаа үмдэһэн үндэр наһатай үбгэжөөл урагшаа гаража, “Абай Гэсэр хаан” үльгэр уянгатуулан түүрээжэ эхилбэ:

Баруулма баруун тэнгэриин
Табин табан тэнгэриһээ
Табилгата бууһан,
Табан номто бурханһаа
Заяабаритай бууһан
Хан-Хюрмас тэнгэриин
Тээли улаан хүбүүн –
Бүхэ-Бэлигтэ баатар
Долоон үнсэг дайдада,
Доодо замбида буухадаа,
Атаата ехэ дайсадые
Алаха дарахаар бууба.

Үльгэршэнэй магтаал дуунай аялгаар дуудуулһан мэтэ , моридой түбэрөөн дуулдаад, Ангарын үндэр эрье дээгүүр гурбан шушууртай хүхэ номин туг намилзуулан, 33 баатарнуудаа дахуулан, Абай Гэсэр хаан зээрдэ мориёо хатаруулан, сэргэдэ гүйлгэжэ ерэбэ. Баатарнууд моринһоо буугаад, түүдэгэй галда Гэсэрэй тугаа арюудхаад,  үльгэршэн Пеохон Петровой хүрэг ёһолон хүндэлбэ. Буряад ёһо заншалаа һайн мэдэдэг Хадаахан нютагай гэсэршэ Леонид

Ильич Николаев Гэсэрэй тугта мүргөөд, үльгэрөө саашань түүрээгээ бэлэй:

Амитан зонхон хоёроо
Амаржуулха жаргуулхаар бууба.
Абын зонһоо шалгаржа,
Абай-Гэсэр гүүлэбэ.
Нэрэ нэлдэрээ нэрлүүлжэ,
Соло солдороо солодуулба!

Хүхэ мүнхэ тэнгэриин үнгэтэй Гэсэрэй тугай далбаа  дээрэ гал,   газар, наран гурбанай һүлдэ  алталмал үнгөөр зураатай харагдана. Монгол бэшэгээр Гэсэр гээд нэрэнь бэшээтэй. Гурбан шушууртай Гэсэрэй туг һалхинай һэбшээндэ намилзана. Тугай гурбан шушуур ажамидаралай гол удхатай: гал, уһан, агаар.

Гэсэрэй тугай үнгэ, удха,  һүлдэ зохёожо ирагуу найрагша Баир Дугаров, тэрэ үедэ ВАРК-ые толгойлжо байһан Дашанима Дугаров хоюулан туг бүтээһэн юм. Буряад оронһоо ерэһэн 50 гаран айлшад, Хадаахан нютагаархид, Эрхүү, Ангарскһаа ерэгшэд, Нүхэд, Бахтай, Алайр, Усть-Ордаһаа ерэһэн хүршэнэр, Буряадай эрдэмэй түбэй эрдэмтэд, “Магтаал”, “Хадаг” гэһэн аман зохёолой бүлгэмүүдэй эдэбхитэн Гэсэрэй туг тойронхой, үльгэр түүрээлгэ шагнажа, зүрхэ сэдьхэлээ доһолгон байгаа һэн.

Пеохон Петровой түрэл гаралайхид олоороо ерэнхэй, үльгэршэнэй уг унгиин үндэр наһатайшуул Василиса Архиповна, Нелли Петровна гэгшэд түрүү зэргэдэ зогсоно.

Хадаахан нютагай Максим Михайлович Табитуев,эдир үльгэршэн Юрий Хабаев гэгшэд "Шоно баатар”, “Гэсэр” үльгэрһөө хэһэгүүдые хөөрэбэ. Улаан-Үдэһөө ерэһэн Семен Суманович Сонтохонов, Даша-Нима Санжиевич Дугаров гэгшэд үльгэр түүрээбэ. Тэдэнэр үльгэр түүрээхэдээ, өөрын онсо маягтай, нэгэниинь нэгэ жэгдээр аад,  һүр жабхалантайгаар, нүгөөдэнь аянгатуулан зөөлэхэнөөр, номгохоноор баатаршалганууд тухай хөөрэнэ. Хүн зон шагнажа байхадаа, урданай үльгэршэд иимэл маягаар түүрээдэг байгаа ёһотой гэһэн бодолдо эзэлэгдээ бэлэй.

Олон зоной тэгэн дунда уран зохёолшод Баир Дугаров Цэдэб Цырендоржиев хоёр гаража, Гэсэрэй нангин туг Ярууна нютагай түлөөлэгшэдэ дамжуулагдаа бэлэй.

Буряад оронһоо ерэһэн айлшад Оһын аймагай Үбэсэ нютагта Аполлон Шадаевай түрэһөөр 90 жэлэй ойн баярта хабаадаа һэн. Саашань П. Тушемилов, П. Дмитриев үльгэршэдэй түрэһэн нютагууд  Мэльхитэ, Закулей, Ворот-Онгой нютагуудта уулзалганууд болобо. Бооханай аймагай түб һууринда, эрдэмтэн Сергей Балдаевта, үльгэршэн Аполлон Тороевто зорюулагдаһан баярай уулзалганууд, концертнүүд боложо үнгэрөө һэн. Эхирэд-Булагадай аймагай түбтэ, Усть-Орда түбтэ, Хүхэнүүд һууринда үльгэршэн Маншууд Эмегеновые дурсан хөөрэлдэбэ. Маншууд Эмегенов эгээн үнинэй, эртэ урдын “Абай Гэсэр хаан” үльгэр түүрээхэдэнь, эрдэмтэд бэшэжэ абаһан байха юм.

Гэсэрэй хүхэ номин нангин тугые Алайрта, Бооханда, Оһада, Эхирэд-Булагадта, Баяндайда арад зон угтан хүндэлжэ, уяран үдэшэжэ  байгаа һэн.

АБАЙ ГЭСЭР 33 БААТАРНУУДТАЯА ЯУРУУНА ЕРЭБЭ

Гэсэрэй туг нара зүб тойрод, Байгал далайн зүүн бэе газар дээгүүр,   Булган тала дайдаар намилзаһаар, Маарагта голой эрьедэ арад зондоо угтуулан ерэбэ. Яруунын газар уһан дээрэ Улаан-Үдэ, Эрхүү, Шэтэ хотонуудһаа, Усть-Ордагай, Агын автономито тойрогуудһаа айлшаар ерэһэн улад зон олоороо нангин тугаа угтан байба.

Абай Гэсэр Богдо хаан Булжамууртын орон нютагтаа 33 баатарнуудтаяа ерээд, буряад арад зоноо абархаа, аршалхаа ерэһэн шэнгеэр һанагдажа, һүрдэмэ һайханаар,  һүрөөтэй  гоёор харагдаа бэлэй.

Үдэшэлэниинь Эгэтын-Адагай Соёлой Байшан соо “Гэсэр баатарлиг үльгэрэй 1000 жэл” гэһэн эрдэм-шэнжэлгын хуралдаан болобо. Буряад Республикын Министрнүүдэй Соведэй Түрүүлэгшын орлогшо Геннадий Манжуев хуралдааниие нээхэдээ, буряад арадые эблүүлэн нэгэдүлхын түлөө, буряад соёл, эрдэм, хэлэ бэшэгээ  хүгжөөхын түлөө энэ ойн баяр боложо байна гээд онсолон тэмдэглэбэ.

Хуралдаанда хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Алексей Ильич Уланов, Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшэ Баир Сономович Дугаров, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Сергей Шагжиевич Чагдуров, Хитад гүрэнһөө ерэһэн эрдэмтэд Санжидма, Сойжирма, Эрдэнэбаяр, Хальмагһаа ерэһэн уран зохёолшон Батар Манжеев болон бусад һонин элидхэлнүүдые хэһэн байна.

Үдэшэ орой болотор Соёлой байшан соо дуу дуулаан, шүлэг уншаан, бүжэг хатараан, үльгэр түүрээгээн боложо, улад зоной хүхихэ, баяртайгаар альгаа ташаха тала дайдаар сууряатажа байгаа бэлэй.

Үглөөгүүр эртээнһээ Шулуута уулада гаража Гэсэрэй тугаа Яруунын газар уһан дээрэ арюудхан ёһолбо. Һүүлдэ айлшад эрын гурбан наада хаража баярлаба.

ГЭСЭРЭЙ ТУГ АГЫН ТОЙРОГОЙ ДЭБИСХЭР ДЭЭРЭ

1993 оной июниин 15-да Аргалиин дабаан дээрэ баярай оршондо Гэсэрэй Тугай угтамжа болобо. Агын тойрогто “Абай Гэсэрэй” 1000 жэлэй ойдо зорюулагдан һүр һүлдэтэй, гүн удхатай, буян хэшэгтэй баярай наадан олон улад зоной хабаадалгатайгаар үргэн дэлисэтэйгээр бүтээгдээ һэн. Бүхэ барилдаан, мори урилдаан, һур харбаан, үльгэр түүрээлгэн, ёохор хатараан, дуу дуулалдаан – Гэсэрэй 1000 жэлэй ойн баяр мартагдашагүй гоёор болоо һэн гээд мүнөөш болотор арад зон хэлсэдэг. Буряад, Алтай, Хакасси республикануудай, Москва, Санкт-Петербург, Киев хотонуудай түлөөлэгшэд, Хитадай Үбэр-Монголһоо, Япониһоо, Германиһаа айлшад ойн баярта буужа ерээ һэн. Баярай оршон байдалда нээлгын эхилхэдэ Абай Гэсэр 33 баатарнуудтаяа хүхэ номин Гэсэрэй Туг намилзуулан хазаар морёор нара зүб гүйлгэлдэн ерэхэдэнь, ямар буряад хүнэй зүрхэн түшэгэнөө үгыб даа!

“АБАЙ ГЭСЭР” АГУУЕХЭ ЗОХЁОЛ МҮН!

Хара хүсэнүүдые сараха, үнэн зүбые мандуулха, арадай амгалан тайбаниие сахиха, эбтэй эетэй ажаһууха – эгээл иимэ бодол зорилго эхинһээ адаг хүрэтэр батадхаһан “Абай Гэсэр” үльгэр агууехэ зохёол мүн!


Абай Гэсэр хаан
Мөөрэн  гэгшэ голдоо,
Мүнхэ далайнгаа захада,
Хатан гэгшэ голдоо,
Хара далайнгаа эрьедэ,
Амитан зонхон хоёртоо
Амар жаргал асаржа,
Дайсан шолмын хубилгаа
Дайнай мүрөөр даража,
Гурбан һайхан хатадаараа,
Гушан гурбан баатартаяа,
Үдэрэй гурбан садхалантай,
Жэлэй гурбан жаргалантай
Һуугаа гэһэниинь тэрэ лэ!
Үльгэрэй гүн удха ганса буряад-монгол угсаатанай бэшэ, харин дэлхэй дээрэ ажаһууһан бүхы арадуудай эб найрамдалай буянта хэрэгтэ хабаатай ушар ябадал болоно.

Арад зоной ухаан бодолой гүн сооһоо бөөмэйлэгдэн мүндэлһэн, үльгэршэдэй уран дуулалгаар баяжа баяжаһаар энэ саг хүрэтэр ерэһэн гайхамшаг үльгэрөөрөө буряадууд  бахархаха ёһотойбди!

2020 ондо “Абай Гэсэр” үльгэрэй мүндэлһөөр 1025 жэл гүйсэхэ. Энэ баярта ойе үндэр хэмжээндэ, үргэн дэлисэтэйгээр, гүнзэгы удхатайгаар, ухаан бодолтойгоор бүтээхэ – буряад арад зоной эрмэлзэл, зорилго, уялга мүн!

Автор: