Сагаалганиие угтуулан зарим асуудалнуудта харюу

Ази түбиин арад түмэн, тэдэнэй тоодо буряад угсаатан, хүлеэжэл байдаг Сагаан һараяа угтан золгохоёо байна. Тахяа  жэлэй морилхын урда тээ хүнүүд Сагаалган тухай, зан заншал, ёһо гурим тухай асууна. Уг гарбалай тугууд тухай асууна.Эдэ асуудалнуудта харюусаха гэжэ оролдобоб. Эндэһээ хуулажа абабал, минии нэрэ нэрлээ һаатнай баярлахаб.

Хээрэ хүдөө өөрһөө аха хүнтэй уулзаа һаа, моринһоо бужа, малгайгаа абажа, баруун һугадаа хабшуулаад, хүндэлһэнэй тэмдэгтэ хоёр гараараа ахатанай гарые дороһоонь үргэн татажа золгодог байһан юм. Ямаршье хүнтэй золгоходоо, эрэшүүл туруугаа буулгаха, хутагаяа бүһэһөө һугалха зэргэтэй.

Айлай гэртэ ороходоо, түрүүн бурхандань мүргөөд, үндэр наһатанһаа эхилэн мэндэшэлдэг. Эрэ хүниие золгоходоо, малгайгаа абаад, хадагаа баруун гар дээрэнь нэмэрижэ, өөрынгөө гарнуудые догуурнь үбиһэн хойноо “Амар мэндээ” гэжэ золгохо. Һууһан хойноо “Мал һүрэг мэндэ гү?” гэжэ асуудаг.

Эхэнэр хүниие золгоходоо, малгайгаа һөөргэнь үмдэжэ мэндэшэлхэ хэрэгтэй. Тэрэ айлда дам саашаа залгуулжа:”Он жэлдэ тарган оробо гүт? Уһа, бэлшээри хэр шэмэглиг бэ?

Дааган далантай, буруу булшантай, хүгшэд хүхюутэй, хүүгэд хүрьһэтэй, басагад бэреэд баяртай, хүбүүд хүсэтэй, һүлдэ зоригтой?! – гэхэ зэргээр холо, ойрынгоо шэнэ һонинуудаа асуулсан лаблажа, түбшэн нам хөөрэлдэжэ һуудаг юм.

Түрэл түтимөө, хани нүхэдөө ганса Сагаалганда бэшэ, ондоошье сагта хадагтайгаар хүндэлжэ байхада, үлүү бэшэ. Хүүгэдтээ мэдээ орохоһоонь эхилээд хүниие золгохо ёһо заншал заажа байгыт даа.

Үшөө нэгэ асуудал гэхэдэ,  хори буряадуудай отогуудай тугуудай үнгэ, ураануудые хүн зон һурагшалдаг. Уряанууд бэшэ, ураанууд гээд хэлэхэ. Эдэ хоёр үгэнүүд тад хоёр ондоо удхатай. Суута үльгэршэн Рэгзэн Эрдынеевэй хэлэһэн үгэ соносоһоноо, дуулаһанаа эндэ дамжуулхамни: Эртэ урда сагта монгол угсаатан, тэрэ тоодо буряад-монголшуудай отог бүхэн өөһэд өөһэдын ураатай байһан юм. Хүбшэ тайгадаа ан гүрөөһэ олзоборилхоо Зэгэтэ абада гарахадаа, ямар отогойхид хаана агнажа ябаһаниие мэдэгдэдэг ураануудаа хашхаралдадаг, өөр өөрын тусхайта агнаха газартай, бэе бэеынгээ газарта ородоггүй, һаалта хэхэгүйе оролдодог, гуримаа шангаар сахидаг байгаа. Дайн байлдаанай үедэ, шанга тулалдаанай болоходо, бэрхэтэй сагта бэе бэеэ дуудан, туһалалсахые уряалдаг тиимэ дуудалгын нюуса үгэнүүдэй нэрэ отогойнгоо ураа хашхаралдажа, бэе бэеэ зоригжуулдаг байһан юм.

Саһан шуурган соо баһа бэе бэеэ урамдажа (трубили) дуудалсадаг байһан. Мүнөө бөөгэй дуудалганууд соо “хандагай мэргэн ураатай хуасай”, “шоно мэргэн ураатай бодонгууд” гэхэ мэтэ үгүүлэлнүүд дуулдадаг юм. Анханда ураануудай үгэнүүд шүлэглэмэл байжашье болоо, мүнөө мартагдашоо гээшэ ааб даа.

Ородуудай “Ура!” гэжэ хашхаралдадагые “урагшаа” гэжэ үгэһөө гараһан гэлсэдэг, минии һанахада “ураа”, “хурай” гэһэн үгэһөө гараһан бэшэ аа гү гэжэ һанагдадаг.
“Ураа” ородоор хэлэхэдэ “тотем” гэжэ үгэтэй адли удхатай гэжэ һанамаар байна.

Галзууд обогтоной ураа – дааган, тугынь – улаан шара.
Хуасай – хандагай , тугынь – хуа.
Хүбдүүд – бүргэд, тугынь – хүхэ.
Худай – шэлүүһэн, тугай үнгэ – хүрин.
Шарайд – буга ураатай, шара тугтай.
Харгана – бүрхэй шубуун ураатай, хара тугтай.
Гушад – хура шубаан, боро тугтай.
Бодонгууд – шоно, хара хүхэ тугтай.
Сагаангууд – буура , тугынь – сагаан.
Хальбан – араата, сагаан боро тугтай.
Батанай – шандаган ураатай, тугайнь үнгэ хүхэ боро.

Автор: