Уланхаан нютагай хамнагадай уг гарбал

УЛАНХААН НЮТАГАЙ ХАМНИГАН УГ ГАРБАЛ

Дэлхэй дээрэ өөрынгөө уг гарбал мэдэдэггүй хүн үгы ёһотой. Һурагша бүхэнһөө шинии абашни, хүгшэн абашни, хүгшэн абыншни аба хэн бэ гэжэ һураа һаа, хургануудаа даража байжа, 7 үе хүрэтэрөө тооложо үгэхэл. 20 үе хүрэтэрөө мэдэдэг, сахижа ябадаг хүнүүдшье байха. Уг гарбалай һарбаалжан зохёожо байхадаа, хүн бүхэн бэе бэеһээ ондо-ондоо, өөрын хуби заяатай, түүхэтэй гэжэ ойлгонобди.

Аха зоной хөөрөө шагнажа байхадаа, ехэ олон шэнэ юумэ мэдэжэ абанабди. Хүгшэн зон өөрынгөө һанаһан юумэеэ аша гушанартаа үлээхэеэ һанадаг, харин залуу үетэншье элинсэг хулинсаг тухайгаа олон юумэ мэдэхэеэ эрмэлзэдэг ха юм.

Өөрынгөө уг гарбал, нютагайнгаа түүхэ, нютагаархидайнгаа намтар мэдээ һаа, хүн бүхэн бүри гүнзэгыгөөр, бүри һайнаар гүрэнэйнгээ түүхэ мэдэхэ болоно гээшэ. Тиимэһээ би ехэ һонирхожо, нютагтамни ямар арад ажаһуудаг бэ, ажаһууһан байгаа гээшэб, ямар омогтой бэ, нютагаа суурхуулһан мэдээжэ хүнүүд хэд бэ гэжэ мэдэхэеэ һанабаб. Бэе бэеынгээ уг гарбал, омог, түрэлнүүдээ һайн мэдэнэгүйбди гэжэ шухала асуудал гаража ерэнэ. Уланхаан нютагта хэды зон ажаһуунаб, ямар яһатан, ямар омогтойб гэжэ мэдээсэл һонирхогты. Энээнһээ гадна, анха түрүүн ямар яһатан байдаг байгааб, хэзээ ерээб, ямар түрүү хүнүүдтэйб гэхэ мэтэ асуудалнууд гарана.

Уг гарбал шэнжэлхэдээ, нютагаархидай тоо, бүридэл, нэрэ, обог элирүүлхын тула хүнүүдтэй хөөрэлдөөбди,-гээд Уланхаанай һургуулиин һурагша Эржена Догданова хөөрэнэ.- Шэнжэлгэмни буряад ба хамнаган яһатан. Ажалдаа иимэ арга хэрэглээб: нютагаархидаараа хөөрэлдөөн, айл бүхэнэй омог һуралга, материалнуудые суглуулган.

Анха түрүүн Баргажан аймагһаа эхилээд Хурамхаан хүрэтэр ганса хамнаган үндэһэтэн ажаһуудаг байгаад, мүнөө сагта ехэнхи буряадууд боложо, хамнагад үсөөн болоо гэжэ ажал соогоо шэнжэлэл хэнэб. Баргажан аймагай буряадуудай 8 омогһоо ганса 7 омог манай нютагта ажаһууна, харин хамниган угсаатанай 7 омогһоо айл бүхэн бии гэжэ гаргабаб.

Энэ шэнжэлгээрээ Буряад Уласай, Хурамхаан аймагай түүхэ, буряад үндэһэтэнэй хүгжэлтэ үзэлгэндэ өөрынгөө багахан хуби оруулхаб гэжэ һананаб.

Хүн бүхэндэ эгээл дүтын, эгээл нангин юумэн – тоонто нютаг, гэр бүлэ. Буряад ороной үзэсхэлэнтэ һайхан булан – Уланхаан. Буряад гүрэнэймнай эгээл хойто зүгтэнь, Баргажанай ба Икадай хадануудаар хүреэлэгдэнхэй үзэсхэлэнтэ һайхан буланда байдаг ха юм. Эндэ эгээ гайхамшагта ба холын холо суурхаһан баялигууд оршоно. Илангаяа манай Хүшэгөөрэй, Умхэйн, Сэюугэй аршаанууд ганса Буряад орон соогоо бэшэ, харин хари гүрэнүүдээршье мэдээжэ болонхой. Эдэ аршаанууднай хүнүүдтэ найдал үгэжэ, шэдитэ зүйлэй хүсөөр бэе махабадыень аргална. Эндэ хүнүүд хүл гараа, нюргаяа, хото дотороо, арһанай элдэбын үбшэнүүдээ аргална.

Уланхаан – багахан нютаг, эбтэйгээр буряад ба хамнаган арад олон саг соо ажаһууна. Тойроод харахадашни, хуу дүтын зон, хуу танил зон: эхэ эсэгэшни, түрэлхидшни, нүхэдшни, хүршэнэршни. Бултанаарнь холбоотойбди.

Уланхаан нютагаархидайнгаа уг гарбалыень шэнжэлжэ, иимэ тобшолол хэбэб: буряадууд 77% болоно, 637 хүн; хамнагад – 20% - 167 хүн; бэшэ арад (ород ба татар) – 3% - 23 хүн.

Буряадууд сооһоо иимэ омогууд ажаһууна: галзууд, шоно, баяндай, hэнгэлдэр, сэгээнэр, булгад, абзай.

Галзууд 7 хүбүүтэй, тэдээн сооһоо гурбаниинь манай нютагта ажаһууна: Онгор, Обхор, Маншуунай.

Уланхаан – багахан нютаг, эбтэйгээр хамнаган ба буряад ажаһуудаг. Манай нютагта 167 хамнаган байна гэжэ тоолобоб, нютагаймни 20% болоно.

Хамнигадай дунда иимэ омогууд бии: Тэпкогир, Галдегир, Баликагир, Чолкогир, Чонголир, Асивагат, Нгодягир. Энэ омогуудай бултаниинь манай нютагта бии. Тиимэһээ иимэ омогтой хамниган айлнууд Уланхаан нютагта ажаһууна:

Энэ омогуудай эгээ олониинь Тэпкогир омог болоно, бүхы хамнагадай 50% болоно.
Хамнагад иимэ һууринуудаар ажаһууна: Самаахай, Кынкысер, Булухан, Сыем, Джирга, Мунчо, Баряанхур, Умхэй, Хүшэгөөр, Уланхаан.
Хамнагад үхэр малаа баридаг, загаһашалдаг, агнадаг.

Олон жэл соо сугтаа ехэ эбтэйгээр буряад ба хамниган арад нэгэ нютагта ажаһуунабди. Сагаан һарын һайндэртэ, Болдеорой һайндэртэ сугтаа омогоороо сугларжа, элдэбын мүрысөөнүүдые хэдэг, ёһо заншалаа харуулдаг, дуугаа дуулажа, хатараа хатардаг заншалтайбди.

Бэеэ бэеынгээ ёһо заншал хүндэлдэг, түрэл хэлэеэ мартадаггүй, уг гарбалаа үргэлжэлүүлдэг заншалтайбди.

Энэ ажал дээрэ хүдэлхэдөө, би ехэ һонирхожо уг гарбалаа үзэбэб, олон юумэ мэдэжэ абабаб. Шэнжэлгын ажални намда шэнэ мэдээсэл үгэбэ: нютагайнгаа уг гарбал мэдэхэ болобоб, хани сугтаа ажаһуудаг хамниган хүршэнэрэйнгөө омогуудые мэдэбэб, нютаг соомни олон түрэлхид бии гэжэ ойлгобоб. Бүхы нютагаархидни намда дүтэ шэнги болобо.
Бүмбэрсэг дэлхэй шэнжэлхэеэ, мэдэхэеэ һанаа һаа, түрүүн өөрынгөө нютагһаа эхилэ гэжэ багшын хэлэһэн үгэнүүдынь тон зүб байба. Өөрынгөө, нютагайнгаа уг гарбал мэдэдэг болоходоо, би ехэ омогорхолтой байнаб.

Уланхаан – багахан нютаг, эбтэйгээр буряад ба хамниган улад олон жэлнүүдтэ хүршэ ажаһууна. Тойроод харахадашни, хуу дүтын зон, хуу танил зон: эхэ эсэгэшни, түрэлхидшни, нүхэдшни, хүршэнэршни. Бултантайнь холбоотойбди.

Уланхаан нютагаархидайнгаа уг гарбалыень шэнжэлжэ, иимэ тобшолол хэбэб: буряадууд 77% болоно, 637 хүн; хамнигад – 20% - 167 хүн; бэшэ арад (ород ба татар) – 3% - 23 хүн. Хамта дээрээ Уланхаан нютагтамни 827 хүн ажаһууна.

Баргажан аймагай буряадуудай 8 омогһоо ганса 7 омог манай нютагта ажаһууна: галзууд, шоно, баяндай, hэнгэлдэр, сэгээнэр, булгад, абзай. Харин хамниган арадай 7 омогһоо айл бүхэн бии гэжэ гаргабаб.Хамнигадай дунда иимэ омогууд бии: Тэпкогир, Галдегир, Баликагир, Чолкогир, Чонголир, Асивагат, Нгодягир. Энэ омогуудай бултаниинь манай нютагта бии. Тиихэдэ энэ омогуудай эгээ олониинь Тэпкогир омог болоно, бүхы хамнагадай 50% болоно гэжэ тобшолол хээб.

Энэ ажал хэхэдээ, би ехэ олон нютагайнгаа зоноор, үбгэд хүгшэдөөр хөөрэлдөөб, олон зониие нэрэ обогоорнь мэдэхэ болооб. Нютагаймни түрүү зон –Ринчино Хубулэй Гулгенович, Цыренова Намжалма Тарбаевна, Очирова Мария Цыбиковна, минии хүгшэн эжы Будаева Софья Базаровна гэгшэдһээ олон юумэ мэдэжэ абааб.
Минии һанахада, уг гарбалаараа, түүхээрээ, ёһо заншалаараа хүн бүхэн һонирхохо ёһотой.Энэ манай уялга болоно. Саашадаа би нютагайнгаа түрүү хүнүүд тухай шэнжэлэл хэхэ зорилготойб.

Тиимэһээ манай нютагта иимэ омогтой гэр бүлэнүүд бии:

Галзууд 7 хүбүүтэй, тэдээн сооһоо гурбаниинь манай нютагта ажаһууна: Онгор, Обхор, Маншуунай.
1.2 Хамнагадай уг гарбал
Уланхаан – багахан нютаг, эбтэйгээр хамнаган ба буряад ажаһуудаг. Манай нютагта 167 хамнаган байна гэжэ тоолобоб, нютагаймни 20% болоно.
Хамнагадай дунда иимэ омогууд бии: Тэпкогир, Галдегир, Баликагир, Чолкогир, Чонголир, Асивагат, Нгодягир. Энэ омогуудай бултаниинь манай нютагта бии.
Тиимэһээ иимэ омогтой хамнаган айлнууд Уланхаан нютагта ажаһууна:
Энэ омогуудай эгээ олониинь Тэпкогир омог болоно, бүхы хамнагадай 50% болоно.
Хамнагад иимэ һууринуудаар ажаһууна: Самаахай, Кынкысер, Булухан, Сыем, Джирга, Мунчо, Баряанхур, Умхей, Хүшэгөөр, Уланхаан.
Хамнагад үхэр малаа баридаг, загаһашалдаг, агнадаг.
Ой соо хамнаган – эзэн. Ангые мүрөөр олохо, таниха.
Олон жэл соо сугтаа ехэ эбтэйгээр буряад ба хамниган арад нэгэ нютагта ажаһуунабди. Сагаан һарын һайндэртэ, Болдеорой һайндэртэ сугтаа омогоороо сугларжа, элдэбын мүрысөөнүүдые хэдэг, ёһо заншалаа харуулдаг, дуугаа дуулажа, хатараа хатардаг заншалтайбди.
Бэеэ бэеынгээ ёһо заншал хүндэлдэг, түрэл хэлэеэ мартадаггүй, уг гарбалаа үргэлжэлүүлдэг заншалтайнууд юм..

Автор: